"Πέρα από το ροζ και το γαλάζιο - Όλα τα παιχνίδια για όλα τα παιδιά"

Η Δήμητρα Κογκίδου (καθηγήτρια Ψυχολογίας στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης (ΠΤΔΕ) του Αριστοτέλειου Πανεπιστήμιου Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ) και πρόεδρος της επιτροπής φύλου και ισότητας στο ΑΠΘ) με αφορμή το νέο της βιβλίο "Πέρα από το ροζ και το γαλάζιο - Όλα τα παιχνίδια για όλα τα παιδιά" (Εκδόσεις Επίκεντρο) μιλάει για τους έμφυλους διαχωρισμούς στα παιχνίδια και στην εκπαίδευση και προτείνει μια εντελώς διαφορετική προσέγγιση.

Η ιδέα να γραφτεί το βιβλίο και να ασχοληθείς ειδικά με αυτό το θέμα πως προέκυψε;

Θυμάμαι ότι όταν εγώ ήμουν μικρή έπαιζα και με Lego, καθώς ήταν παιχνίδι για αγόρια και κορίτσια, ούτε όλα τα παιχνίδια μου ήταν ροζ. Υπάρχει μια διαφορά με τα παιχνίδια της τότε εποχής. Πάρα πολλά δημοφιλή παιχνίδια για κορίτσια έχουν υποστεί με τα χρόνια αλλαγές και κυρίως έχει αλλάξει η εμφάνιση των γυναικείων χαρακτήρων, που έγιναν πιο σέξι, ροζ και λαμπερές δίνοντας το μήνυμα ότι η εμφάνιση κυρίως μετράει. Παλαιότερα οι γυναικείες αυτές φιγούρες ήταν πιο αθώες και με σωματότυπο πιο κοντά στο φυσιολογικό, ενώ τώρα είναι πιο αδύνατες, με μακρύτερα πόδια και περισσότερο make-up.

Θα υποθέταμε ότι στον 21ο αιώνα τα παιχνίδια θα ήταν περισσότερο ανδρόγυνα με βάση την πρόοδο, που έχει επιτευχθεί στον τομέα της ισότητας των φύλων, αλλά μια βόλτα στα τμήματα παιχνιδιών μας εκπλήσσει, καθώς πολύ συχνά τα παιχνίδια παρουσιάζονται ως κατάλληλα "για αγόρια" ή "για κορίτσια", πωλούνται σε διαφορετικά τμήματα ή και ορόφους, έχουν διαφορετικό περιτύλιγμα και χρώμα, διαφορετικές απεικονίσεις και λεζάντες. 

Η βιομηχανία παιχνιδιών άρχισε να στηρίζεται περισσότερο στην κατάτμηση της αγοράς με βάση το φύλο, καθώς έτσι μπορεί να πουλήσει σε μια οικογένεια δύο διαφορετικές εκδοχές ενός παιχνιδιού ή τελείως διαφορετικά παιχνίδια για το αγόρι και το κορίτσι. Αυτό δημιουργεί την εντύπωση ότι μερικά παιχνίδια είναι κυρίως για αγόρια, μερικά κυρίως για κορίτσια και μερικά τελείως απαγορευμένα για κάποιο φύλο. Αυτό ήταν και το κίνητρό μου για να αρχίσω πριν από 2 χρόνια περίπου τη διερεύνηση του συγκεκριμένου θέματος μιας και για χρόνια ασχολούμαι με ζητήματα φύλου.

Να σκιαγραφήσω περιληπτικά το ζήτημα του έμφυλου μάρκετινγκ των παιχνιδιών. Τα παιδιά μαθαίνουν με πολλούς τρόπους ποια παιχνίδια είναι κατάλληλα για το φύλο τους. Ένας από αυτούς είναι η συσκευασία του παιχνιδιού, η τοποθέτησή του στα σημεία πώλησης και η διαφήμιση. Το έμφυλο μάρκετινγκ παιχνιδιών ενισχύει τα έμφυλα στερεότυπα. 

Αυτή η επιλογή μπορεί να είναι επικερδής για τις επιχειρήσεις, αλλά, όμως, έχει κοινωνικό κόστος -και τα επιστημονικά δεδομένα δεν προσφέρουν καμία άφεση στο επίπεδο της ηθικής ότι έχει βιολογικό έρεισμα. Επιπλέον, με τον φόβο του στιγματισμού τα παιδιά οδηγούνται συχνά σε εξαναγκαστικές επιλογές παιχνιδιών, που ευθυγραμμίζονται με τις προσδοκίες του κυρίαρχου ανδρισμού και της θηλυκότητας για να γίνουν αποδεκτά, ή στιγματίζονται όταν παίζουν έξω από τις κανονικότητες για το φύλο.

Κούκλες για κορίτσια και αυτοκινητάκια για αγόρια; Μήπως αυτή η πρακτική κρύβει πολλές παγίδες;

Έτσι είναι, υπάρχουν πολλές παγίδες. Είναι εύκολο να επιλέξουμε κούκλες ή κουκλόσπιτα για τα κορίτσια και αεροπλανάκια ή αυτοκινητάκια ή φιγούρες δράσης για τα αγόρια, χωρίς πολύ σκέψη, αλλά υπάρχουν πολλοί λόγοι για να μην αγοράζουμε πάντα παιχνίδια σύμφωνα με τα έμφυλα στερεότυπα.

Για παράδειγμα, τα αγόρια συχνά δεν έχουν εμπειρίες με παιχνίδια που δίνουν έμφαση στην ανάπτυξη δεξιοτήτων ανατροφής και οικιακής ευθύνης. Τα αγόρια θα μπορούσαν να επωφεληθούν από τις εμπειρίες αυτές και έτσι να προσεγγισθεί περισσότερο στην πράξη η συμφιλίωση της οικογενειακής και εργασιακής ζωής και να αναπτύξουν περισσότερο πολλές συναισθηματικές και κοινωνικές δεξιότητες, όπως συναισθηματική κατανόηση, συναισθηματική έκφραση, ρύθμιση συναισθημάτων, ενσυναίσθηση. 

Αυτές οι δεξιότητες είναι ζωτικής σημασίας στην ενήλικη ζωή για τη δημιουργία και διατήρηση μακροπρόθεσμης φιλίας και στενής διαπροσωπικής σχέσης, για την κατανόηση και διαχείριση της δυναμικής στον χώρο εργασίας, για να είσαι ένας αποτελεσματικός γονιός και ένας ενημερωμένος και υπεύθυνος πολίτης.

Επίσης, πάρα πολλά "κοριτσίστικα" παιχνίδια έχουν σχέση με την ελκυστική εμφάνιση, προωθούν ένα συγκεκριμένο πρότυπο ομορφιάς, ενώ, παράλληλα, διδάσκουν στα κορίτσια πόσο σημαντική είναι η εμφάνιση για την κοινωνική αποδοχή. Αυτό μπορεί να θεωρηθεί επιζήμιο για τη διαμόρφωση των στόχων της ζωής τους και τις μελλοντικές προοπτικές τους, τόσο στην προσωπική, όσο και στην επαγγελματική ζωή.

Πέρα, λοιπόν, από τα διαφορετικά μηνύματα που δίνουν οι διαφορετικοί τύποι παιχνιδιών για τους έμφυλους ρόλους, έχουν και διαφορετικό εκπαιδευτικό περιεχόμενο, στοιχείο που έχει σχέση με τη μελλοντική επιτυχία των παιδιών στη μάθηση σε πολλούς τομείς του αναλυτικού προγράμματος και στη συνέχεια στις επαγγελματικές τους επιλογές. 

Για παράδειγμα, αν τα αγοράκια είναι πιο εξοικειωμένα με τις κατασκευές και την τεχνολογία μέσα από το παιχνίδι από πολύ νωρίς, τότε στο σχολείο θα νοιώθουν πιο φιλικά για ορισμένους τομείς του αναλυτικού προγράμματος, θα έχουν περισσότερες δεξιότητες και αυτοπεποίθηση ότι μπορούν να τα καταφέρουν. 

Γνωρίζουμε ότι τα αγόρια ενθαρρύνονται να εμπλέκονται σε ενεργητικές δραστηριότητες και κατασκευαστικά παιχνίδια. Τα "αγορίστικα" παιχνίδια παροτρύνουν σε ανακαλύψεις, αναζητήσεις, ανταγωνισμό, κίνηση, επίλυση προβλημάτων. Οι αρχικές εμπειρίες των παιδιών μ’ αυτά τα είδη παιχνιδιού μπορεί να διευκολύνουν την ανάπτυξη μαθηματικών, μηχανικών και χωροτακτικών δεξιοτήτων, σημαντικά στοιχεία για τη μετέπειτα ανάπτυξη των παιδιών σ’ αυτούς τους τομείς του αναλυτικού προγράμματος. Επιπλέον, υπάρχουν αρκετές ενδείξεις από πρόσφατες έρευνες ότι τα παιχνίδια με τα οποία παίζουν τα μικρά παιδιά ενδεχόμενα οδηγούν σε επιλογές καριέρας.

Γιατί τα αγόρια στιγματίζονται περισσότερο όταν παίζουν με ένα παιχνίδι ‘’για κορίτσια’’;

Γενικά υπάρχει μεγαλύτερη ανεκτικότητα στην κοριτσίστικη υπέρβαση των ορίων στο παιχνίδι, αλλά και γενικότερα στα "αγοροκόριτσα".

Τα αγόρια αποκλείονται πιο συχνά από παιχνίδια που απευθύνονται σε κορίτσια και εδώ ο αποκλεισμός είναι πολύ πιο αυστηρός, καθώς υπάρχει μεγαλύτερη πίεση να αρνηθούν όψεις του χαρακτήρα τους που μπορεί να μοιάζουν "κοριτσίστικες" σύμφωνα με το πρότυπο του ηγεμονικού ανδρισμού. 

Πολύ δύσκολα θα αφήσουν οι γονείς ένα αγοράκι να παίξει με μια κούκλα - μωρό, κουκλόσπιτα ή είδη οικιακής χρήσης, γιατί φοβούνται ότι μπορεί να το επηρεάσει και να διαμορφώσει θηλυπρεπή συμπεριφορά. Και τα αγοράκια, από τη περίοδο που αντιλαμβάνονται σε ποιο φύλο ανήκουν και πόσο σημαντικό είναι αυτό στη κοινωνία μας, εμπλέκονται και αυτά ενεργά στον αγώνα συγκρότησης των ανδρικών τους "ταυτοτήτων".

Τα αγόρια στιγματίζονται ιδιαίτερα όταν υπερβούν την έμφυλη διχοτόμηση στα παιχνίδια και η συμμόρφωση στις επιταγές του έμφυλου παιχνιδιού γίνεται με την απειλή της ομοφοβίας. Η πίεση για κοινωνική συμμόρφωση στην ανδρική "κανονικότητα", που εξισώνεται με τον ηγεμονικό ανδρισμό είναι μεγάλη. Σε πολλές περιπτώσεις δεν αφήνουμε τα αγόρια να βιώσουν την παιδική τους ηλικία μέσα από το παιχνίδι και τα περιορίζουμε σε ένα έμφυλο παιχνίδι, καμιά φορά και με βία.

Υπάρχουν πολλοί γονείς που ενδιαφέρονται να μεγαλώσουν αντι-σεξιστικά τα αγόρια τους και τα αφήσουν ελεύθερα να αναπτύξουν τα ενδιαφέροντά τους παίζοντας με όλα τα παιχνίδια. Αν και έχουν περάσει πάρα πολλά χρόνια, θυμάμαι ακόμα μια έντονη συζήτηση με εκπαιδευτικούς στο Διδασκαλείο "Δημήτρης Γληνός" στη Θεσσαλονίκη για το θέμα και την κατάληξή της με μια εκπαιδευτικό να επιχειρηματολογεί σε μια άλλη: "Δεν σε καταλαβαίνω γιατί αποθαρρύνεις τον γιο σας να παίζει με κούκλες, κουκλόσπιτα και κουζινικά ή να είναι τρυφερός, στοργικός και να δείχνει την αγάπη του, ενώ ταυτόχρονα εσύ είσαι σε συνεχή διαπραγμάτευση με τον άνδρα σου για τις δουλειές του σπιτιού και τις ευθύνες για το παιδί. Τελικά τι είδους σύντροφος και πατέρας ονειρεύεσαι να γίνει ο γιος σας;".

Πολλοί γονείς ανησυχούν και αναρωτιούνται, αν είναι φυσιολογικό που το μικρό αγοράκι τους θέλει να παίζει και με τα παιχνίδια των κοριτσιών. Εσείς τι λέτε;

Είναι γεγονός ότι πολύ λιγότερο αγωνιζόμαστε για την ανατροπή των έμφυλων στερεοτύπων για τα αγόρια σε αντίθεση με αυτά για τα κορίτσια.Τον τελευταίο καιρό κυκλοφορούν πολύ ωραίες αφίσες για το θέμα αυτό στο διαδίκτυο, όπως: "Ξέρετε από τι κινδυνεύουν τα αγόρια αν παίξουν, για παράδειγμα, με κούκλες - μωρά ή κουκλόσπιτα; Να γίνουν …..καλύτεροι πατέρες αργότερα!". 

Παίζοντας τα αγόρια, για παράδειγμα, και με κούκλες - μωρά κινδυνεύουν να αποκτήσουν δεξιότητες ζωτικής σημασίας για την επιτυχία στην προσωπική ζωή και στο χώρο της εργασίας, όπως είναι η ενσυναίσθηση, που θεωρείται μια από τις "δεξιότητες κλειδιά" για την επαγγελματική επιτυχία στον 21ο αιώνα. 

Πολλοί γονείς ανησυχούν αν είναι "φυσιολογικό", που το μικρό αγοράκι τους θέλει να παίζει και με τα παιχνίδια των κοριτσιών και αναρωτιούνται αν αυτό σημαίνει ότι είναι σε σύγχυση σχετικά με το φύλο του ή αν αυτό είναι ένδειξη ότι θα γίνει ομοφυλόφιλο όταν μεγαλώσει. 

Συνήθως αυτές οι ανησυχίες αρχίζουν όταν τα αγοράκια είναι στην προσχολική ηλικία κατά την οποίαν τμήμα της διαδικασίας ανάπτυξής τους είναι ο πειραματισμός με φανταστικούς ρόλους. Παίζοντας με ορισμένα παιχνίδια ή φορώντας κάτι από τα ρούχα ή τα αξεσουάρ της μαμάς, του μπαμπά ή της αδελφής μπορεί θέλει να μοιάσει στη μαμά, στον μπαμπά ή σε μια πριγκίπισσα, ένα φανταστικό ήρωα -χωρίς διάκριση φύλου- κάτι που συμβαίνει συχνά και είναι μέσα στη διαδικασία της ανάπτυξης. 

Αν καθώς μεγαλώνουν περισσότερο τα αγόρια, τους αρέσει να παίζουν και με παιχνίδια "για κορίτσια", αυτό σημαίνει ότι οι γονείς / εκπαιδευτικοί δεν βάζουν φρένο στη φαντασία των παιδιών και τα αφήνουν ελεύθερα να διαλέξουν τα παιχνίδια που τους αρέσουν χωρίς έμφυλες διαχωριστικές γραμμές. Πάντως, αν ένα αγόρι είναι έξω από την ετεροκανονικότητα όταν μεγαλώσει, αυτό δεν είναι αποτέλεσμα του γεγονότος ότι έπαιζε και με κοριτσίστικα παιχνίδια.

Συχνά οι γονείς ισχυρίζονται ότι πιέζουν το παιδί τους -ιδίως το αγόρι- να συμμορφωθεί στις επιταγές του έμφυλου παιχνιδιού, γιατί απλά θέλουν να το προστατέψουν από πιθανό εκφοβισμό. Μα με το να ενθαρρύνουμε τα παιδιά να αλλάξουν, στην πράξη μακροπρόθεσμα συντασσόμαστε με αυτούς που τα εκφοβίζουν και όχι με τα παιδιά μας. Βραχυπρόθεσμα μπορεί να προστατέψουμε τα παιδιά, αλλά μακροπρόθεσμα τα διδάσκουμε ότι πιο σημαντικό δεν είναι τι πραγματικά θέλουν ή νοιώθουν, αλλά η διατήρηση της υπάρχουσας κατάστασης. Με αυτόν τον τρόπο γινόμαστε εμείς πηγή οδύνης για τα παιδιά, καθώς δεν τα αφήνουμε να εκφρασθούν ελεύθερα.

Συχνά οι γονείς -αλλά και οι εκπαιδευτικοί- μέσα σε ένα πλαίσιο ομοφοβίας και τρανσφοβίας θεωρούν ότι με τη δική τους διαπαιδαγώγηση στον ανδρισμό ή τη θηλυκότητα θα αποτρέψουν τη σεξουαλική διαφορετικότητα. 

Πάντως παρεμβάσεις των γονιών στο παιχνίδι των παιδιών δεν έχουν αποτρεπτικά αποτελέσματα. Αντίθετα, στερούν από τα παιδιά τη δυνατότητα να μοιραστούν μαζί τους ζητήματα που τα προβληματίζουν, να εκφρασθούν συναισθηματικά, να νοιώσουν αυτοπεποίθηση και ασφάλεια και το πιο σημαντικό τα στερούν αργότερα από ένα σύμμαχο σε μια δύσκολη πορεία σε μια κοινωνία που στιγματίζει οτιδήποτε διαφορετικό.

Τι μπορούν να κάνουν γονείς και εκπαιδευτικοί για να μειώσουν τις επιπτώσεις του έμφυλου διαχωρισμού των παιχνιδιών;

Χρειάζεται να ευαισθητοποιηθούν γονείς και εκπαιδευτικοί για τις επιπτώσεις της έμφυλης διχοτόμησης των παιχνιδιών και να συνειδητοποιήσουν τις επιπτώσεις του έμφυλου μάρκετινγκ στις απόψεις των παιδιών σχετικά με το τι θα πρέπει να τους αρέσει και τι όχι, ή με ποια παιχνίδια θα πρέπει να παίζουν σύμφωνα με το φύλο τους. Ταυτόχρονα, πρέπει να ενθαρρυνθούν, ώστε να υπάρχει διαθέσιμη στα παιδιά μια ποικιλία παιχνιδιών και να μην δίνεται έμφαση μόνο σε μια κατηγορία.

Για να βελτιστοποιήσουμε την ανάπτυξη όλων των παιδιών θα πρέπει να τα ενθαρρύνουμε να παίζουν με μια ευρεία ποικιλία παιχνιδιών. Έτσι προσφέρουμε στα αγόρια και στα κορίτσια διαφορετικούς τρόπους διασκέδασης και απόλαυσης και ταυτόχρονα δίνουμε τη δυνατότητα να αποκτήσουν όλες τις εμπειρίες και τις δεξιότητες, που θα είναι χρήσιμες για τη ζωή τους.

Σε μια κοινωνία βαθιά διχοτομημένη ως προς το φύλο, όπως είναι η ελληνική, είναι αδύνατον να αποτρέψουμε εντελώς τα παιδιά από τα έμφυλα παιχνίδια. Για τον λόγο αυτό είναι σημαντικό μέσω της επικοινωνίας μαζί τους να προσπαθούμε να αποδομούμε τα έμφυλα στερεότυπα που εμπεριέχουν πολλά παιχνίδια και να προτείνουμε εναλλακτικές προτάσεις. 

Επίσης, μπορούμε παίζοντας με τα παιδιά να τα εξοικειώσουμε και με παιχνίδια που δεν θεωρούνται "κατάλληλα για το φύλο τους", όπως, για παράδειγμα να ενθαρρύνουμε τα κορίτσια για να ακολουθήσουν τα ενδιαφέροντά τους στις φυσικές επιστήμες, στα μαθηματικά, στη μηχανική και στην τεχνολογία.

Σαν γυναίκα αντιμετώπισες έμφυλο διαχωρισμό και διακρίσεις στον εργασιακό χώρο; Αν ναι, σε ποιες περιπτώσεις συνήθως;

Θα ήταν παράδοξο να μην υπήρχαν τέτοιες καταστάσεις. Καταρχήν, το γεγονός ότι σε ηλικία 27 χρόνων κατέθεσα τη διδακτορική μου διατριβή προς κρίση, ήταν κάτι που ξένισε. Στα 28 ήμουν ήδη στο πανεπιστήμιο που είναι ένας ανδροκρατούμενος οργανισμός -ευτυχώς όμως σε ένα νεοσύστατο και πρωτοπόρο τμήμα, γεγονός που με προστάτεψε αρκετά, καθώς ως νέα γυναίκα πανεπιστημιακός που ασχολιόμουν και με θέματα φύλου θα κινδύνευα περισσότερο να βρεθώ σε περιθωριακή θέση ή να βιώσω πολλαπλούς αποκλεισμούς κατά τη θητεία μου στο πανεπιστήμιο.

Η έλλειψη δυνατής φεμινιστικής φωνής και η υποεκπροσώπηση των γυναικών στη διοίκηση στο πανεπιστήμιο επιδρά στη διαμόρφωση των εμπειριών των γυναικών πανεπιστημιακών. Δεν είναι τόσο εύκολη η καταγγελία κακών πρακτικών ή σεξιστικών από μια μη ισχυρή θέση. Πολλές γυναίκες πληρώνουν και κόστος σιωπής για την ακαδημαϊκή τους πορεία. Δεν είναι εύκολο να αντιταχθείς δημόσια σε αυτά. 

Οι γυναίκες πανεπιστημιακοί -ιδιαίτερα σε υψηλές βαθμίδες και σε θέσεις διοίκησης- αποτελούν μειονότητα στο πανεπιστήμιο και δεν νομιμοποιούνται να νοιώθουν "συνιδιοκτήτριες" του χώρου -αν και αλλάζει σταδιακά η εικόνα. Έδωσα και εγώ τη μάχη μου από τη θέση της Κοσμητόρισσας για να αλλάξουν νοοτροπίες και πρακτικές στο πανεπιστήμιο. Για παράδειγμα, είχε προκαλέσει πολλές συζητήσεις η εμμονή μου να υπογράφω ως Κοσμητόρισσα. Αυτό δεν ήταν μια μάχη μόνον για τη χρήση μη σεξιστικής γλώσσας, αλλά και για το νόημα, καθώς συμβάλλει στην αποδόμηση των κυρίαρχων στερεότυπων για τις σχέσεις των ανδρών και των γυναικών με τις ηγετικές θέσεις γενικά και ιδιαίτερα στην εκπαιδευτική ιεραρχία.

Γιώργος Τσιτιρίδης
parallaximag.gr