Το στρες στα παιδιά. Αντιμετωπίστε το μαζί!

Ο κόσμος των παιδιών μοιάζει ανέμελος, χωρίς τις έννοιες των ενηλίκων και πολλοί από εμάς ευχόμαστε να γινόμασταν ξανά παιδιά, για να απαλλαγούμε από το άγχος. Εξάλλου, εκείνα δεν χρειάζεται να ανησυχούν για τα έξοδα του σπιτιού ή τα προβλήματα της δουλειάς! Και όμως, ο δικός τους παιδικός κόσμος δεν είναι τόσο... χαλαρός. Υπάρχουν πολλά πράγματα που μπορεί να προκαλέσουν στα παιδιά στρες και εμείς θα πρέπει να είμαστε εκεί για να τα βοηθήσουμε.

Τι είναι, όμως, το στρες; Μια ολοκληρωμένη θεωρία γύρω από την έννοια του στρες, το ορίζει ως τη διεργασία που αρχίζει με την αξιολόγηση ενός ερεθίσματος ως στρεσογόνου και συνεχίζεται με τις υπόλοιπες γνωστικές διαδικασίες που λαμβάνουν χώρα, τις στρατηγικές αντιμετώπισης της στρεσογόνου κατάστασης που χρησιμοποιεί το άτομο και τις λοιπές αντιδράσεις του σε επίπεδο συναισθηματικό, γνωστικό και πραξιακό. Μπορεί να είναι στιγμιαίο και έντονο, με το στρεσογόνο ερέθισμα να μειώνεται, ή χρόνιο, να είναι δηλαδή συνεχές και να διαβρώνει βαθμιαία την προσωπικότητά του παιδιού.

Όλα τα παιδιά νιώθουν στρες από καιρό σε καιρό. Ωστόσο, κάθε παιδί αντιδρά διαφορετικά. Το πως θα επηρεάσει και πως θα βιώσει ένα παιδί μια στρεσογόνα κατάσταση εξαρτάται από ατομικούς παράγοντες (ικανότητες, προσωπικότητα, συνήθειες, αναπτυξιακό επίπεδο) όσο και περιβαλλοντικούς (επιμέρους συνθήκες, το περιβάλλον που αναπτύσσονται, πρόσθετα αρνητικά γεγονότα, κ.λπ.).

Το στρες δεν αφορά μόνο τα παιδιά σχολικής ή εφηβικής ηλικίας, αλλά μπορεί να εμφανιστεί από πολύ νωρίς, ακόμα και πριν κλείσει το μωρό σας τον πρώτο χρόνο. Στην περίπτωση αυτή μπορεί να είναι ανήσυχο όταν βρίσκεται μακριά σας ή όταν δεν ικανοποιούνται οι βασικές και οι συναισθηματικές του ανάγκες. Όσο μεγαλώνει, αλλαγές στην καθημερινότητά του, στο περιβάλλον του, νέα πρόσωπα, φιλίες, καινούριες συνήθειες, δραστηριότητες, προσδοκίες και ανάγκες μπορεί να του προκαλέσουν στρες. Σε όποια ηλικία και να βρίσκεται το παιδί σας, εσείς πρέπει να το αποδέχεστε, να το ενθαρρύνετε και να το υποστηρίζετε, να... ανοίγετε πάντα την αγκαλιά σας για να νιώθει ασφαλές. Έτσι, θα μπορεί να αντιμετωπίσει από τα πιο μικρά μέχρι και τα πιο έντονα προβλήματα.

Πηγές που προκαλούν στρες

Υπάρχουν πολλές και διαφορετικές καταστάσεις, που μπορεί να προκαλέσουν στρες σε ένα παιδί, μια και καθημερινά δέχεται πολλά μηνύματα και ερεθίσματα από το περιβάλλον του. Πολλές φορές, όταν έρχεται αντιμέτωπο με μια νέα πρόκληση, την οποία δεν γνωρίζει πως να χειριστεί, όταν καλείται να ανταποκριθεί σε πολλές απαιτήσεις της καθημερινότητας, όταν δεν νιώθει αποδεκτό από την ομάδα ή αδυνατεί να ανταποκριθεί στις προσδοκίες των άλλων, όταν δεν αισθάνεται ασφάλεια..., όλα αυτά -και πολλά άλλα ακόμα- μπορεί να του προκαλέσουν στρες. Επίσης, όταν γεγονότα που περιμένει τελικά δεν συμβαίνουν, τότε και αυτό μπορεί να αποτελέσει μια στρεσογόνα κατάσταση.

Ας δούμε αναλυτικά κάποιες από τις πηγές που “στρεσάρουν” ένα παιδί:

Χρόνιες πηγές στρες:

• Χαμηλό κοινωνικοοικονομικό επίπεδο της οικογένειας
• Χρόνιες οικονομικές δυσκολίες
• Υποβαθμισμένη περιοχή κατοικίας

Πιέσεις από το ευρύτερο σύστημα:

• Γενική οικονομική δυσπραγία
• Κοινωνικές αναταραχές
• Πόλεμος
• Φυσικές καταστροφές

Σύμφωνα με έρευνες, τα παιδιά θεωρούν ως πιο στρεσογόνα τα γεγονότα που σχετίζονται με το σχολείο και την επίδοσή τους.

• Συγκρούσεις με τους δασκάλους, ο φόβος τιμωρίας
• Δυσκολίες στις σχέσεις με τους συμμαθητές
• Μαθησιακές δυσκολίες
• Η σχολική επιτυχία / αποτυχία

Δεύτερη σημαντικότερη πηγή στρες θεωρούν το περιβάλλον της οικογένειας, τις σχέσεις με τους γονείς, τα αδέλφια και τους συνομηλίκους τους.

• Η σύγκρουση με τους γονείς
• Η ενδοοικογενειακή βία
• Η γονεϊκή αδιαφορία
• Ψυχολογικά προβλήματα ή ασθένειες μελών της οικογένειας
• Κακές γονεϊκές σχέσεις - Διαζύγιο

Άλλες καταστάσεις που μπορεί να προκαλέσουν έντονη ανησυχία και στρες στα παιδιά είναι:

• Η μετακόμιση σε μια νέα πόλη
• Ο ερχομός ενός νέου μέλους στην οικογένεια
• Ο φόβος της διαφορετικότητας
• Το άγχος του αποχωρισμού
• Αλλαγές στη ρουτίνα τους (όπως π.χ. να “εγκαταλείψουν” την πιπίλα ή το γιογιό)
• Ένα φορτωμένο καθημερινό πρόγραμμα
• Ο θάνατος ενός αγαπημένου προσώπου
• Ο θάνατος του κατοικίδιου
• Ο / η νέος / α σύντροφος του γονιού

Συμπτώματα που προκαλούνται από το στρες

Ο Πέτρος και η Αγγελική ανησυχούσαν, γιατί ο εξάχρονος γιος τους Αλέκος, 3 εβδομάδες προτού ξεκινήσουν τα σχολεία, παραπονιόταν πολύ συχνά ότι πονούσε το στομάχι του, ενώ παρατήρησαν επίσης ότι το βράδυ έκανε ανήσυχο ύπνο. Αφού ο γιατρός τους επιβεβαίωσε ότι ήταν υγιής, η Αγγελική σκέφτηκε μήπως ήταν αποτέλεσμα άγχους για την έναρξη της σχολικής χρονιάς και την είσοδό του στη Α' Δημοτικού. Χωρίς να θέλει να πιέσει τον Αλέκο και να του μεταφέρει τις ανησυχίες της, σκέφτηκε να εφαρμόσει μια πολύ έξυπνη λύση. Άρχισε να του διηγείται μικρές ιστοριούλες με πρωταγωνιστή ένα παιδάκι που θα πήγαινε στη Α' Δημοτικού και αγχωνόταν για το πως θα ήταν η καινούρια δασκάλα, αν θα έκανε φίλους, ανησυχούσε ότι δεν θα είχε χρόνο να παίζει και σκεφτόταν συνεχώς τρόπους για να μην πάει σχολείο. Μέσα από την ιστορία της η Αγγελική παρουσίαζε στον Αλέκο μια δασκάλα που αγαπούσε και βοηθούσε στα μαθήματα όλα τα παιδάκια, τα συναισθήματα που ένιωθαν και εκείνα, την αγωνία και τη θέλησή τους να κάνουν φίλους και να παίζουν μαζί στα διαλείμματα, ενώ μετά το σχολείο ο μικρός πρωταγωνιστής είχε πάντα χρόνο να κάνει ποδήλατο, να ζωγραφίζει και να παίζει με τους καινούριους του φίλους. Κάπως έτσι, η Αγγελική κατάφερε να προετοιμάσει τον Αλέκο για το σχολείο και να τον καθησυχάσει για τη νέα πραγματικότητα, ώστε να απολαύσει τη νέα αυτή εμπειρία με λιγότερο φόβο. Οι στομαχόπονοι σιγά, σιγά άρχισαν να εξαφανίζονται και ο Αλέκος κοιμόταν πιο ήρεμος.

Μην περιμένετε από το παιδάκι σας να έρθει να σας πει “Μαμά, νιώθω στρες”. Υπάρχουν κάποια σημάδια - ενδείξεις, που θα σας βοηθήσουν να αντιληφθείτε ότι είναι αγχωμένο και περνάει μια περίοδο έντονου στρες. Να θυμάστε, ότι βασικό κριτήριο για να αναγνωρίσετε μια τέτοια περίπτωση είναι η “αλλαγή”. Αν π.χ. το παιδάκι σας είναι ιδιαίτερα χαρούμενο και κοινωνικό και ξαφνικά γίνει θλιμμένο ή αποσύρεται, τότε ίσως εμφανίζει σημάδια στρες. Το ίδιο συμβαίνει και αν το παιδί σας είναι αρκετά ήσυχο στην καθημερινότητά του και ξαφνικά γίνει ευερέθιστο και επιθετικό.

Ας δούμε κάποια σημάδια, τα οποία παράλληλα αποτελούν συμπτώματα του στρες, που εμφανίζονται στα παιδιά σε επίπεδο βιοψυχοκοινωνικό.

Σωματικά: ζαλάδες, αδυναμία, πονοκέφαλος, στομαχόπονος, ιδρωμένες παλάμες, ενούρηση, εμετός. Επίσης, έχει βρεθεί σχέση ανάμεσα στο στρες και σε διάφορες ασθένειες, όπως ιώσεις και λοιμώξεις, αναπνευστικά προβλήματα, άσθμα, κ.λπ.

Συναισθηματικά: άγχος, λύπη, μελαγχολία, ευερεθιστότητα, χαμηλή αυτοεκτίμηση.

Συμπεριφορά: υπερβολικό κλάμα, νευρικά τικ και συνήθειες, όπως πιπίλισμα ή φάγωμα νυχιών, κυκλοθυμία, δυσκολίες συγκέντρωσης, έντονη αντιδραστικότητα, υπερκινητικότητα, διαταραχές ύπνου (υπνηλία ή αϋπνία, εφιάλτες), ανορεξία, εμμονές σε αντικείμενα.

Αλληλεπίδραση με τους άλλους: απόσυρση, εκφοβισμός, επιθετικότητα (λεκτική και σωματική), υπερβολική ντροπαλότητα.

Έρευνες που έγιναν κατά το παρελθόν έχουν δείξει, ότι τα σωματικά συμπτώματα παρουσιάζονται αρκετά συχνά σε παιδιά που εσωτερικεύουν όλη αυτή την κατάσταση στρες που βιώνουν, ενώ εκείνα που το εξωτερικεύουν παρουσιάζουν συμπεριφορές, όπως εκφοβισμό, χάνουν εύκολα την ηρεμία τους, γίνονται απαιτητικά ή καταστρεπτικά. Επίσης, από αντίστοιχες έρευνες γνωρίζουμε ότι κάτω από έντονες καταστάσεις στρες τα αγόρια τείνουν να είναι περισσότερο επιθετικά και αντιδραστικά, ενώ τα κορίτσια γίνονται περισσότερο ανήσυχα και μελαγχολικά.

Η εξέλιξη και η πορεία των προβλημάτων αυτών (εφόσον αποδίδονται στον παράγοντα στρες) σχετίζονται σε μεγάλο βαθμό με την πίεση που υφίστανται τα παιδιά, αλλά και με τον τρόπο που διαχειρίζονται την πίεση αυτή. Εάν η συμπεριφορά και τα συμπτώματα που εκδηλώνει το παιδί επιμένουν και εσείς ή η δασκάλα αντιλαμβάνεστε ότι το στρες που βιώνει του προκαλεί σε σημαντικό βαθμό άγχος ή αν η συμπεριφορά του δημιουργεί προβλήματα στη λειτουργία του σπιτιού ή του σχολείου, στις σχέσεις με τους συνομηλίκους του, επηρεάζει έντονα βασικές ανάγκες του, όπως τον ύπνο και την όρεξή του ή εμφανίζονται ψυχαναγκαστικές συμπεριφορές, τότε θα πρέπει να επισκεφτείτε κάποιον ειδικό.

Πώς μπορούν να βοηθήσουν οι γονείς;

Ο τρόπος που αξιολογούν τα παιδιά τις στρεσογόνες καταστάσεις και αντιδρούν σε αυτές εξαρτάται από τη γνωστική και κοινωνική τους ανάπτυξη, κάτι που με τη σειρά του εξαρτάται από τις σχέσεις τους με τους ενηλίκους, κυρίως την οικογένεια και το σχολείο. Οι στρατηγικές αντιμετώπισης στρεσογόνων καταστάσεων, που χρησιμοποιεί το παιδί για να αντιμετωπίσει μια κατάσταση, στοχεύουν στη μείωση των αρνητικών συναισθημάτων που είναι μπορεί να βιώνει.

Τι μπορείτε να κάνετε εσείς οι γονείς; Mην υποτιμάτε τις ανησυχίες τους, συζητήστε τους φόβους τους και μην τα κριτικάρετε. Είναι πραγματικά πολύ σημαντικό να νιώσουν ότι ενδιαφέρεστε και είναι ασφαλή κοντά σας και ότι μπορούν άνετα να συζητήσουν μαζί σας όσα τους απασχολούν.

• Περνάτε ποιοτικό χρόνο με τα παιδιά σας. Όσο φορτωμένο και αν είναι το πρόγραμμά σας, λόγω της εργασίας σας ή των υποχρεώσεων του σπιτιού, βρείτε καθημερινά χρόνο για να περνάτε μαζί τους. Συμμετέχετε σε δραστηριότητες, διασκεδάστε μαζί ή απλώς κουβεντιάστε. Αυτό όχι μόνο θα δυναμώσει τη σχέση σας με το παιδί σας, αλλά θα προσφέρει και το... έδαφος για να συζητήσετε όσα ενδεχομένως σκέφτεται και το απασχολούν.
• Γνωρίζετε τα παιδιά σας όσο κανείς άλλος. Γι' αυτό πρέπει να είστε σε θέση να αναγνωρίσετε πιθανές αλλαγές στη συμπεριφορά και σημάδια, που μπορεί να υποδηλώνουν έντονο στρες.
• Δώστε τους προσοχή. Ακούστε προσεκτικά τις σκέψεις, τις ανησυχίες και τους προβληματισμούς τους, χωρίς να υποτιμάτε τα συναισθήματά τους. Τα παιδιά έχουν ανάγκη να νιώθουν ότι οι γονείς τους τα ακούν, ότι βρίσκονται δίπλα τους, ότι ενδιαφέρονται. Έχουν ανάγκη την προσοχή, τις συμβουλές και την ασφάλεια των γονιών τους.
• Συζητήστε για καταστάσεις που μπορεί να τους προκαλούν στρες, βρείτε μαζί λύσεις και τρόπους για να το ξεπεράσουν. Μην διστάσετε, π.χ. να διακόψετε μια δραστηριότητα αν δείτε ότι επιβαρύνει το παιδί στην καθημερινότητά του ή δυσκολεύεται να αντεπεξέλθει και βοηθήστε το να κάνει σωστή κατανομή χρόνου των δραστηριοτήτων του, για να μην αγχώνεται.
• Θέτετε ρεαλιστικούς στόχους. Τα δικά σας όνειρα, οι προσδοκίες και τα απωθημένα δεν θα πρέπει να είναι γνώμονας για όσα θα πρέπει να κάνει και περιμένετε να επιτυγχάνει καθημερινά το παιδί. Λάβετε υπ' όψιν τις ικανότητές του, σεβαστείτε τις ανάγκες και τις επιθυμίες του και ενθαρρύνετε τις προσπάθειές του.
• Βοηθήστε τα παιδιά να ακολουθούν μια υγιή διατροφή, πλούσια σε βιταμίνες και στοιχεία, που θα κάνουν δυνατό τον οργανισμό τους, ώστε να είναι περισσότερο ικανά να χειριστούν καταστάσεις στρες.
• Μην φορτώνετε το πρόγραμμά τους με καθημερινές δραστηριότητες, που δεν τους αφήνουν ελεύθερο χρόνο για ξεκούραση, αλλά και για παιχνίδι. Τα παιδιά χρειάζονται επαρκή ξεκούραση για να αντεπεξέλθουν στην καθημερινότητα, να είναι ήρεμα και χαλαρά, ενώ με το παιχνίδι θα μπορούν να “ξεδίνουν”, να διασκεδάζουν, να είναι ανέμελα.
• Να είστε εσείς οι ίδιοι πρότυπο για τα παιδιά σας. Αν εσείς διαχειρίζεστε τα δικά σας άγχη με επιτυχημένο τρόπο, τα παιδιά θα παραδειγματιστούν και θα μάθουν να συζητούν και να αντιμετωπίζουν και αυτά με υγιή τρόπο τις έντονες καταστάσεις.
• Δικαιολογήστε τα άγχη και τις ανησυχίες τους. Πείτε τους, ότι είναι φυσιολογικό κάποιες φορές να νιώθουν θυμωμένα, αγχωμένα και ανήσυχα και επισημάνετε ότι όλοι οι άνθρωποι κάνουν λάθη. Από τα λάθη και τις αποτυχίες οι άνθρωποι μαθαίνουν και δεν θα πρέπει να απογοητεύονται και να παραιτούνται.
• Προετοιμάστε τα για καταστάσεις που μπορεί να τους δημιουργήσουν άγχος. Είτε πρόκειται για την πρώτη επίσκεψη του παιδιού στον οδοντίατρο, για μια μετακόμιση, ένα καινούριο σχολείο ή τον ερχομό ενός νέου μέλους στην οικογένεια, μιλήστε του για όλα όσα θα το βοηθήσουν να κατανοήσει το επερχόμενο γεγονός και να μειώσει την έντονη επιρροή του, που μπορεί να τους προκαλέσει στρες. Να θυμάστε, όμως, ότι η συνεχής και υπερβολική προετοιμασία μπορεί να προκαλέσει περισσότερο άγχος στο παιδί.
• Διδάξτε τους τεχνικές χαλάρωσης. Συμβουλεύστε τα να ηρεμούν και να χαλαρώνουν φέρνοντας στο μυαλό τους ευχάριστες εικόνες και καταστάσεις. Επίσης, μπορείτε να τους προτείνετε να παίρνουν βαθιές ανάσες, να χορεύουν ή να μετράνε αντίστροφα, μέχρι να ηρεμήσουν και να νιώσουν καλύτερα.
• Διδάξτε τους τρόπους χειρισμού έντονων ή δύσκολων καταστάσεων. Συζητήστε για το πως θα μπορούσαν να αντιδράσουν σε στρεσογόνες καταστάσεις, αναλάβετε ρόλους και προετοιμάστε τα για το πως θα μπορούσαν να αντιδράσουν σε ανάλογες καταστάσεις. Διηγηθείτε τους ιστορίες που παραπέμπουν σε τέτοιες καταστάσεις και μπορούν να μάθουν μέσα από αυτές.

Πηγές:
“Προσαρμογή στο σχολείο. Πρόληψη & αντιμετώπιση δυσκολιών”. Επ/κη επιμέλεια: Αναχτασία Καλαντζή-Αζίζι, Μαρία Ζαφειροπούλου / Στρες & διαχείριση του στρες στο σχολικό πληθυσμό. Ευάγγελος Χ. Καραδήμας.
“Ψυχολογικά προβλήματα παιδικής ηλικίας” (Problems of childhood. A complete guide of all concerned). Martin Herbert - Επόπτης ελληνικής έκδοσης: Ιωάννης Ν. Παρασκευόπουλος. Ελληνικά Γράμματα 1998.

Έλσα Αρκοπούλου
www.yeskid.gr