Η αποτομή της κεφαλής του Αίου Ιωάννου του Προδρόμου

Στις 29 Αυγούστου τιμούμε την αποτομή της κεφαλής του Προδρόμου, δηλαδή την αποκεφάλιση του Αγίου Ιωάννου του Βαπτιστού κατά διαταγή του βασιλιά Ηρώδη. Την ημέρα αυτή τηρούμε αυστηρή νηστεία (δεν τρώμε λάδι) σε ένδειξη πένθους για την άδικη θανάτωση του αγιοτέρου ανθρώπoυ της θρησκείας μας (ανώτερη από τον Πρόδρομο είναι μόνο η Παναγία). Σε περίπτωση που η εορτή τύχει ημέρα Σάββατο ή Κυριακή, μπορούμε να καταναλώσουμε λάδι.

Ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος γεννήθηκε από τον ιερέα Ζαχαρία και την Ελισάβετ και είναι από τις μεγαλύτερες μορφές που συνδέουν την Παλαιά με την Καινή Διαθήκη. Είναι η "φωνή βοώντος εν τη ερήμω", λέγουσα "ετοιμάσατε την οδόν Κυρίου" σύμφωνα με τον προφήτη Ησαΐα (Ματθαίου Γ΄, 3 και Μάρκου Α΄, 3) και "λύχνος καιόμενος και φαίνων" (Ιωάννου Ε΄, 35). Είναι ακόμα το "παιδίον", το οποίον θα ονομαστεί "προφήτης Υψίστου" (Λουκά Α΄, 76).

Για τους ευσεβείς και θεοφοβούμενους γονείς του ο χρόνος κύλησε χωρίς την έγκαιρη εκπλήρωση της μεγάλης επιθυμίας τους για τεκνοποίηση. Σε προχωρημένη ηλικία πλέον, και ενώ ο Ζαχαρίας προσέφερε θυμίαμα στον Ναό του Σολομώντος, τον επεσκέφθη ο Αρχάγγελος Γαβριήλ και του ανακοίνωσε ότι εισακούσθηκαν οι δεήσεις τους από τον Ύψιστο για την απόκτηση τέκνου. Ταράχθηκε ο ιερέας και τον κατέλαβε μεγάλος φόβος, ενώ εξέφρασε της απορία του στον απρόσμενο επισκέπτη του, πώς μπορεί να γίνει κάτι τέτοιο, αφού η γυναίκα του ήταν προχωρημένης ηλικίας. Για να τον πείσει ο Αρχάγγελος, τού είπε πως από εκείνη τη στιγμή θα παραμείνει άλαλος μέχρι τη γέννηση του παιδιού (Λουκά Α΄, 7, 9, 11, 12, 18, 20).

Στην κοιλιά της μητέρας του ακόμα, ο Ιωάννης σκίρτησε από αγαλλίαση, όταν επισκέφθηκε και ασπάσθηκε την Ελισάβετ η Παναγία, η οποία κυοφορούσε το Μεσσία (Λουκά Α΄, 41).
Οκτώ μέρες μετά τη γέννηση του αγίου τέκνου, οι προσκεκλημένοι για την περιτομή ρώτησαν το Ζαχαρία ποιο θα είναι το όνομά του. Εκείνος, μην μπορώντας ακόμα να μιλήσει, έγραψε σε μια πινακίδα "Ιωάννης". Αμέσως λύθηκε η φωνή του και δόξασε τον Θεό για τη μεγάλη ευεργεσία (Λουκά Α΄, 63, 64).

Από μικρή ηλικία ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος εγκατέλειψε κάθε τι εγκόσμιο και αναχώρησε για την έρημο της Ιουδαίας, όπου αφοσιώθηκε στον Θεό με άσκηση, νηστεία και προσευχή, κηρύσσοντας μετάνοια με τη γνωστή φράση του Ευαγγελίου: "μετανοείτε, ήγγικε γαρ η Βασιλεία των Ουρανών" (Ματθαίου Γ, 2). Κυκλοφορούσε ανυπόδητος και το ένδυμά του ήταν από σκληρή τρίχα καμήλας, που είναι ζώο της ερήμου και συμβολίζει την υπομονή. Η διατροφή του ήταν ιδιαίτερα λιτή και περιοριζόταν στις ακρίδες και το άγριο μέλι.

Περί το 29 μ.Χ. κατήλθε στις όχθες του Ιορδάνη. Η επιβλητική εμφάνισή του, η ηγεμονική μορφή του και η εξαιρετική του απλότητα συγκίνησε τις ψυχές των ανθρώπων και απέκτησε πάρα πολλούς μαθητές. Ορισμένοι πίστεψαν πως ήταν ο Μεσσίας, εξομολογήθηκαν και ύστερα βαπτίστηκαν στον Ιορδάνη. Ο ίδιος, όμως, διακηρύττει πως "βαπτίζει εν ύδατι", ενώ "Εκείνος που έρχεται μετά απ’ αυτόν και Του Οποίου δεν είναι άξιος ούτε τα παπούτσια να Του κρατάει, βαπτίζει εν Πνεύματι Αγίω και πυρί" (Ματθαίου Γ΄, 11).

Η διδασκαλία του ήταν ουσιαστικά η προετοιμασία της έλευσης του Ιησού. Αξιώθηκε μάλιστα να βαπτίσει τον Χριστό, τον Υιό του Θεού. Μετά τη βάπτιση του Χριστού στον Ιορδάνη ποταμό, τελείωσε η αποστολή του Προδρόμου. Ο Χριστός άρχισε πλέον να κηρύσσει σε όλη τη Γαλιλαία. Έτσι σε όσους πήγαιναν πλέον να βαπτισθούν σ’ εκείνον, αυτός πάντα τους θύμιζε ότι το δικό του βάπτισμα ήταν με νερό, ενώ του Ιησού με Άγιο Πνεύμα. Και  δεν περιοριζόταν στο να διδάσκει μόνο και να νουθετεί, αλλά καυτηρίαζε και τα "στραβά" που έκαναν οι άνθρωποι, και προπάντων οι άρχοντες, γιατί έδιναν το κακό παράδειγμα. 

Όταν έμαθε, λοιπόν, για την άτακτη και αμαρτωλή ζωή, που έκανε ο Ηρώδης (τετράρχης της Γαλιλαίας και της Περαίας, 4 π.Χ. - 39 μ.Χ.), θεώρησε χρέος του να τον "ελέγξει" και να προσπαθήσει να τον φέρει στον δρόμο του Θεού. Ο Ηρώδης ζούσε μέσα στην "παρανομία", αφού είχε πάρει για γυναίκα του τη γυναίκα του αδελφού του. Η κακιά και ανήθικη Ηρωδιάδα κοντά στον Ηρώδη έκανε πολλά άσχημα πράγματα. Έτσι ο Ιωάννης, που ήταν κήρυκας με θάρρος και δεν μπορούσε να σιωπήσει, έλεγχε συνέχεια τον βασιλιά, λέγοντάς του πώς η ζωή πού έκανε δεν ήταν σωστή και πως δεν επιτρεπόταν να έχει για γυναίκα του τη γυναίκα του αδελφού του. 

Η Ηρωδιάδα έτρεφε μνησικακία εναντίον του Αγίου Ιωάννη και ήθελε να τον σκοτώσει, αλλά δεν μπορούσε, γιατί ο Ηρώδης φοβόταν τον Άγιο, επειδή ήξερε ότι ήταν άνδρας δίκαιος. Όμως, η κατάλληλη ευκαιρία παρουσιάστηκε για την Ηρωδιάδα! Όταν ο βασιλιάς Ηρώδης, μεθυσμένος, ζήτησε να χορέψει κι άλλο προς τιμήν του αλλά και της εορτής των γενεθλίων του η κόρη της Ηρωδιάδος, η Σαλώμη, που λόγω του ιδιαίτερου κάλλους της ο Ηρώδης ήταν γοητευμένος, της είπε: "Ζήτησέ μου ό,τι θέλεις κι εγώ θα σου το δώσω". Και μάλιστα ορκίστηκε λέγοντάς της: "Θα σου δώσω ό,τι θέλεις... μέχρι και το μισό μου βασίλειο"!

Τότε η Σαλώμη ρώτησε τη μητέρα της και εκείνη της είπε να ζητήσει το κεφάλι του Ιωάννη του Προδρόμου σ’ ένα πιάτο. Έτσι και έκανε η Σαλώμη, πού ήταν κακιά και πονηρή σαν τη μητέρα της. Όταν το άκουσε ο βασιλιάς λυπήθηκε πολύ, γιατί είχε ορκιστεί και μάλιστα μπροστά σε όλους τους καλεσμένους του. Και επειδή δεν ήθελε να φανεί πως δεν κρατά τον όρκο του, διέταξε αμέσως έναν στρατιώτη να πάει να φέρει το κεφάλι του Ιωάννη. Αυτός πήγε στη φυλακή, αποκεφάλισε τον Ιωάννη και του έφερε το κεφάλι μέσα σ’ ένα πιάτο. Έπειτα το έδωσε στη Σαλώμη και εκείνη το παρέδωσε στη μητέρα της.

Όταν οι μαθητές του Ιωάννη πληροφορήθηκαν το γεγονός, πήγαν στη φυλακή, πήραν το σώμα του και το έθαψαν.

Η αποτομή του Προδρόμου και οι λαϊκές δοξασίες

Το "κακό" πολεμιέται με διάφορους μαγικούς τρόπους, αλλά πάνω από όλα πολεμιέται με τη θεία χάρη, η οποία σύμφωνα με τον λαό δίνεται μέσω των αγίων. Έτσι ο Άγιος Γιάννης ο λεγόμενος Αποκεφαλιστής ή Κουτσοκέφαλος πολεμάει τους πυρετούς του Αυγούστου. H γνωστή ιστορία του αποκεφαλισμού του Προδρόμου στην Αγία Γραφή είναι πολύ εντυπωσιακή, ενέπνευσε τους καλλιτέχνες όλων των εποχών και κέντρισε επίσης τη λαϊκή φαντασία.

Στην Κύπρο, π.χ. το πρωί της 29ης Αυγούστου, οι κάτοικοι πρέπει να σηκώνονται πολύ νωρίς, πριν από την ανατολή για να δουν λέει την κεφαλή του Προδρόμου να αναπηδά μέσα στον δίσκο του ηλίου. Είναι φανερό ότι η αιτία των πυρετών του Αυγούστου συνδέεται, κατά τη λαϊκή δοξασία, με τον αποκεφαλισμό του Προδρόμου.

Στην όμορφη Λήμνο η παράδοση αναφέρει πως από τότε που αποκεφάλισαν τον Άγιο Ιωάννη έπεσε θέρμη στον κόσμο, ταράχτηκε το κεφάλι του, έπεσε ταραχή και παροξυσμός. Εκείνος που "θερμαίνεται" πάει στον Άγιο Ιωάννη λάδι, κερί, λιβάνι και θυμιάζει. Γι’ αυτό και ο άγιος αποκαλείται Θερμολόγος, Ριγολόγος, Παροξυσμός και Κρυαδίτης. Την ημέρα της γιορτής του τηρούν απόλυτη νηστεία, για να τον τιμήσουν. Γι’ αυτό και ονομάζεται επίσης Νηστευτής ή Νηστικός για την απόλυτη νηστεία με την οποία τιμάται η μνήμη του. 

Ο Άγιος Ιωάννης θεωρείται θεράπων Άγιος από το ρίγος τού πυρετού τής ελονοσίας. Γι' αυτό και στην Κρήτη αποκαλείται και Ριγολόγος και αλλού Κρυαδίτης. Επίσης, κατά τόπους, ακούγεται και Τιναχτής (στη Νάξο - επειδή σε τινάσσει με ρίγη, αν δεν τηρήσεις τη νηστεία του ή γιατί θεραπεύει το τιναχτικό, δηλαδή τον ελώδη πυρετό), Κυνηγός (στη Θράκη, γιατί γύρω στην εορτή του αρχίζει η κυνηγετική περίοδος) και Κουτσοκεφάλης. 

Στην Κρήτη, πάνω σε ακρωτήριο, πριν μπούμε στον κόλπο του Μεραμπέλου, υπάρχει το εκκλησάκι του Άγιου Ιωιάννη τού Αφορεσμένου για τα πολλά ναυάγια πού συμβαίνουν στην περιοχή του. Οι κακοήθεις πυρετοί που μάστιζαν -ιδιαίτερα κατά τον μήνα Αύγουστο- τον τόπο μας, με τα τρομερά τους ρίγη και τους οξείς παροξυσμούς τους, οφείλονταν, κατά την άποψη του ελληνικού λαού, στην ταραχή που αισθάνθηκε κατά το μαρτύριο η κεφαλή του καρατομηθέντος Αγίου. Ο Άγιος Ιωάννης, έκτοτε, εικονίζεται, συνήθως, κρατώντας την κεφαλή του.

Στο Ρέθυμνο, ο Άγιος Ιωάννης ο Ριγολόγος, στην περιοχή του Πετρέ, θεωρείται ως θεράπων Άγιος της ελονοσίας. Η παράδοση κάνει λόγο ότι το εκκλησάκι του Άγιου Ιωάννη έχει κτιστεί από τα χρόνια που οι Τούρκοι δέσποζαν στην Κρήτη. Την εικόνα του βρήκε ένας Τούρκος άρρωστος, που η θέρμη τού έκαιγε τα σωθικά, όταν άκουσε να βγαίνει από τα σπλάγχνα μιας σπηλιάς ανάμεσα από τα δένδρα και τους αγριόθαμνους μια μελωδική, θεία φωνή. Ο Τούρκος έτρεξε στη σπηλιά, αναμέρισε τα χόρτα και τα αγκάθια και είδε την εικόνα του Αγίου Ιωάννη να λάμπει σαν ένα αστέρι. Ένιωσε ότι ήταν η φωνή του Αγίου που τον προσκαλούσε. Έσκυψε με σεβασμό, πήρε την εικόνα στην αγκαλιά του και έταξε στον Άγιο δύο ζώα λάδι, αν τον άφηνε ο πυρετός. Όπως λέγει η παράδοση, ο πυρετός έφυγε και ο Τούρκος, στη συνέχεια, εκτέλεσε το τάμα του. Έκτοτε ο Άγιος Ιωάννης θεωρούνταν στην περιφέρεια ο μόνος γιατρός για την ελονοσία. Το ίδιο και ο Άγιος Ιωάννης ο Ριγολόγος, στην Άνω Βιάννο Ηρακλείου, ενώ στα Φάρασα πιστεύεται ότι θεραπεύει τη στείρωση των γυναικών.

Ενδιαφέρον παρουσιάζει το τελετουργικό που ακολουθούσαν σε παλαιότερες εποχές στην Άνω Βιάννο του νομού Ηρακλείου, όσοι ταλαιπωρούνταν από διάφορες ασθένειες και κυρίως από ελονοσία και κατέφευγαν στη χάρη του Αγίου, εκζητούντες το θείο έλεος και τη σωτήρια αντίληψή του. Ο ασθενής με απλή, αγνή και άδολη λαϊκή ψυχή προσκυνούσε ευλαβώς τη χάρη του, άναβε τα καντήλια, θύμιαζε τις άγιες εικόνες και, στη συνέχεια, πλενόταν με το αγίασμα που υπήρχε στο συγκεκριμένο προσκύνημα. Ύστερα έδενε στο μανουάλι μια κλωστή ή το μαντίλι του ή ένα κομμάτι που το έκοβε από τα ρούχα του και έλεγε με πραγματική πίστη τα παρακάτω λόγια:
"Έπαε σ’αφήνω, Αϊ- Γιάννη μου, τον πυρετό μου…
Έπαε σ’ αφήνω, Αϊ- Γιάννη μου, το ρίγος μου …
Έπαε σ’ αφήνω, Αϊ- Γιάννη μου, την ανορεξία μου και την αρρώστια μου…"

Αμέσως μετά ο ασθενής "έζωνε" εξωτερικά την εκκλησία τρεις φορές με μια κλωστή, προφέροντας, και πάλι, τα ίδια λόγια. Τότε, ο ρακένδυτος και λιπόσαρκος Άγιος- όπως τουλάχιστον μαρτυρείται από τους ίδιους που προσέφευγαν στη θεία χάρη του και εκζητούσαν το έλεός του- συνήθως άκουγε τις εναγώνιες παρακλήσεις τους και τους χάριζε και πάλι την υγεία τους.

Σε κάποιες περιοχές της Ελλάδας, εκτός από τη νηστεία, για να τιμήσουν τον Άγιο προσέχουν και ορισμένες άλλες απαγορεύσεις, που έχουν σχέση με τον αποκεφαλισμό του. Δεν τρώνε, π.χ. μαύρο σύκο, μαύρο σταφύλι, καρπούζι, ντομάτα και οτιδήποτε άλλο είναι κόκκινο σαν το αίμα. Επίσης, δεν πιάνουν μαχαίρι, το ψωμί το κόβουν με τα χέρια. Δεν τρώνε καρύδι, γιατί του Άγιου Ιωάννη του έκοψαν το καρύδι, όταν τον αποκεφάλισαν. 

Κατά την εορτή της αποτομής της κεφαλής του αγίου Ιωάννη του Προδρόμου, οι Έλληνες της Καππαδοκίας τηρούσαν και αυτοί αυστηρή και απόλυτη νηστεία, απέφευγαν μάλιστα την ημέρα αυτή να χρησιμοποιούν μαχαίρια, επειδή το θεωρούσαν μεγάλη αμαρτία, καθώς το συνέδεαν με τον ίδιο τον αποκεφαλισμό του αγίου.

Πηγές:
Γ. Α. Μέγα, Ελληνικαί εορταί και έθιμα της λαϊκής λατρείας, Αθήναι 1957, 231.
Δ. Λουκοπούλου - Δ. Πετροπούλου, Η λαϊκή λατρεία των Φαράσων, Αθήναι 1949, 30.
Αντ. Ε. Στιβακτάκη, Θρύλοι και Παραδόσεις της Κρήτης, Εκδ. Σμυρνιωτάκη, Αθήνα χ. χ., 80.
Χατζηφώτη Ι.Μ., Ορθοδοξία και λαϊκές δοξασίες, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1996.
Άλκη Κυριακίδου - Νέστορος, Oι 12 μήνες. τα Λαογραφικά, Εκδόσεις Μάλλιαρης, Αθήνα 2010.