Η παιδική επιθετικότητα στο σχολείο

Καθένας έχει το δικαίωμα να τον σέβονται και την υποχρέωση να σέβεται τους άλλους. Δυστυχώς, όμως, στο σχολείο εκδηλώνονται πολλές φορές διάφορες μορφές επιθετικότητας, των οποίων ο βαθμός σοβαρότητας είναι διαφορετικός σε κάθε περίπτωση.

Στοιχεία επιθετικότητας πάντα υπήρχαν στο κοινωνικό περιβάλλον και τις συναναστροφές των παιδιών. Εξάλλου, η επιθετικότητα εμφανίζεται πολύ νωρίς στα παιδιά, αρχικά με ξεσπάσματα θυμού και αργότερα με άλλες μορφές επιθετικής συμπεριφοράς. Το παιδί, όταν συνειδητοποιήσει τη δύναμή του, μπορεί να τη χρησιμοποιήσει εις βάρος κάποιου άλλου.

Θα λέγαμε, ότι η επιθετική συμπεριφορά εκδηλώνεται με σκοπό να βλάψει, να θίξει ή ακόμα και να τραυματίσει το άτομο στο οποίο απευθύνεται.

Δυστυχώς, τα τελευταία χρόνια παρακολουθούμε στα ΜΜΕ περιστατικά, τα οποία αφορούν επιθετικές συμπεριφορές και εκδηλώνονται δυστυχώς πολλές φορές με ακραία επιθετικότητα, χρησιμοποιώντας ακόμα και όπλα, με αποτέλεσμα πολλές παιδικές ζωές να χάνονται. Τέτοια ακραία περιστατικά έχουν συμβεί σε Η.Π.Α. και Μ. Βρετανία. Ευτυχώς, στη χώρα μας η βίαιη συμπεριφορά των μαθητών είναι σε σχετικά χαμηλά επίπεδα.

Μια μορφή επιθετικής συμπεριφοράς, που εκδηλώνεται συχνά στο σχολικό περιβάλλον, είναι ο εκφοβισμός / θυματοποίηση (bullying). Ο όρος αυτός χρησιμοποιείται για βίαιες ή επιθετικές πράξεις που ασκούνται επανειλημμένα από ένα παιδί ή από μια ομάδα παιδιών εναντίον κάποιου άλλου παιδιού, στοχεύοντας να του προκαλέσουν σωματικό ή και ψυχικό πόνο. Είναι μια συμπεριφορά που ασκείται από σωματικά ή ψυχικά πιο δυνατά παιδιά προς παιδιά που θεωρούνται ευάλωτα και συνήθως είναι αδύναμα να προστατέψουν τον εαυτό τους. Ο εκφοβισμός / θυματοποίηση εκδηλώνεται είτε με άμεση, ανοικτή επίθεση προς το αδύναμο παιδί, είτε έμμεσα με απομόνωση και αποκλεισμό του.

Χαρακτηριστικά συμπεριφορών εκφοβισμού είναι:

• η σωματική βία (χτυπήματα, σπρώξιμο, τρικλοποδιά, φτύσιμο, κ.ά)
• η λεκτική βία (βρίσιμο, παρατσούκλια, διάδοση φημών, υβριστικά συνθήματα, κ.ά.)
• η κοροϊδία (εμφάνιση, θρησκεία, εθνική προέλευση, καταγωγή) και η υποβάθμιση των ικανοτήτων του
• η κλοπή ή καταστροφή των αντικειμένων του παιδιού
• ο αποκλεισμός από ομαδικές δραστηριότητες (αθλήματα, παιχνίδι, ομαδικές εργασίες, πάρτι, κ.λπ.)
• η προσπάθεια επιβολής στο παιδί - θύμα να συμπεριφερθεί με τρόπο που δε θέλει

Έρευνες, που πραγματοποιήθηκαν κατά το παρελθόν, έχουν δείξει ότι τα αγόρια επιτίθενται συχνότερα σε άλλα παιδιά, αλλά γίνονται και πιο συχνά αποδέκτες επιθετικότητας απ' ότι τα κορίτσια. Επίσης, τα αγόρια διαφέρουν από τα κορίτσια ως προς το είδος του εκφοβισμού που χρησιμοποιούν και του οποίου γίνονται συχνότερα στόχος. Τα αγόρια χρησιμοποιούν συνήθως τον άμεσο εκφοβισμό και επιτίθενται εναντίον του άλλου σωματικά, ενώ τα κορίτσια χρησιμοποιούν περισσότερο τον έμμεσο εκφοβισμό παρενοχλώντας, κουτσομπολεύοντας ή αποκλείοντας το άλλο παιδί από ομάδες ή δραστηριότητες. 

Οι αιτίες της επιθετικής συμπεριφοράς

Ποιος φταίει, όμως, που ένα παιδί εκδηλώνει επιθετική συμπεριφορά; Τα γονίδια, η ανατροφή που παίρνει από τους γονείς ή οι... κακές παρέες; Οι παράγοντες που συντελούν στην εκδήλωση επιθετικής συμπεριφοράς μπορεί να είναι:

Βιολογικοί
Νευροψυχολογικές διαταραχές, υποφλοιώδεις βλάβες και μειωμένη αντίδραση στα ερεθίσματα είναι κάποιοι από τους παράγοντες, που δημιουργούν μια προδιάθεση κυρίως για περιπτώσεις σοβαρής αντικοινωνικής και διαταρακτικής συμπεριφοράς παρά σε ήπιες μορφές επιθετικότητας.

Περιβαλλοντικοί
Το περιβάλλον στο οποίο ζει και μεγαλώνει ένα παιδί συνδέεται με την επιθετική και αντικοινωνική συμπεριφορά, που μπορεί να εκδηλώσει. Η οικονομική ανέχεια, το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο των γονιών, οι μη ικανοποιητικές συνθήκες διαβίωσης, κ.ά. μπορούν να λειτουργήσουν συσσωρευτικά για την εκδήλωση τέτοιων συμπεριφορών. Επίσης, η παρακολούθηση βίαιων προγραμμάτων στην τηλεόραση επηρεάζει σημαντικά την εμφάνιση επιθετικής συμπεριφοράς σε παιδιά, πολύ περισσότερο όταν βλέπουν συχνά τέτοιου είδους προγράμματα και ταυτίζουν τις πράξεις αυτές με τον ήρωα, θεωρώντας τις αληθινές.

Οικογενειακοί
Η ποιότητα της σχέσης με τους γονείς, οι τρόποι ανατροφής και οι εμπειρίες του παιδιού στο οικογενειακό περιβάλλον σαφώς μπορούν να συνδεθούν με την εμφάνιση ή μη επιθετικής συμπεριφοράς. Ο δεσμός με τη μητέρα και η έλλειψη ζεστασιάς και αγάπης εκ μέρους της, η χρήση σωματικής τιμωρίας και οι καταναγκαστικές μέθοδοι επιβολής πειθαρχίας, η κακοποίηση και παραμέληση από τους γονείς, η απουσία ορίων και κανόνων πειθαρχίας, η ελλιπής εποπτεία και επιτήρηση του παιδιού, αλλά και η υπερπροστασία και η επιβολή ανελαστικών κανόνων αποτελούν παράγοντες εμφάνισης επιθετικής συμπεριφοράς.

Οι συνομήλικοι
Η απόρριψη και ο αποκλεισμός από δραστηριότητες και παρέες, αλλά και οι σχέσεις με παιδιά που αντιμετωπίζουν αντίστοιχα προβλήματα μπορεί να οδηγήσουν σε επιθετική συμπεριφορά.

Τι πρέπει να κάνουν οι γονείς

Μελέτες που έχουν γίνει κατά το παρελθόν έχουν δείξει, ότι περίπου το 40% των επιθετικών παιδιών γίνονται αντικοινωνικοί ενήλικες, ενώ το 75 - 90% των αντικοινωνικών ενηλίκων είχαν διαταραχή διαγωγής. Γι' αυτό οι γονείς, που έχουν παιδί που εκδηλώνει επιθετική συμπεριφορά, πρέπει να είναι δίπλα του και να το βοηθήσουν να βελτιώσει τη συμπεριφορά του, ώστε να αποφευχθούν οι άμεσες, αλλά και μελλοντικές παραβατικές / αντικοινωνικές συμπεριφορές. 

• Αντιμετωπίστε το πρόβλημα ως σοβαρή υπόθεση, κυρίως αν επαναλαμβάνεται, και μην ψάχνετε δικαιολογίες τύπου “Συμβαίνουν αυτά”, “Αγόρι είναι, θα τσακωθεί”, κ.λπ. 
• Συζητήστε τη συμπεριφορά με το ίδιο το παιδί, ρωτήστε το για τα συναισθήματά του και αναζητήστε τις αιτίες που το οδήγησαν σε αυτήν τη συμπεριφορά.
• Αν η επιθετική συμπεριφορά επαναλαμβάνεται και έχει σοβαρή μορφή, προκαλώντας προβλήματα στους άλλους και εμποδίζοντας τη σχολική μάθηση και τις σχέσεις του ίδιου του παιδιού, ζητήστε τη βοήθεια ειδικού.
• Σε κάθε περιστατικό, ελέγχετε προσεκτικά όσα έχουν συμβεί και μην βασίζεστε αμέσως στις αιτιολογίες του παιδιού σας, που το πιο πιθανό είναι να προσπαθήσει να... τη βγάλει καθαρή.
• Συνεργαστείτε με το σχολείο και μην εναντιώνεστε στους δασκάλους, σε μια προσπάθεια να πάρετε το μέρος του παιδιού σας. Κάτι τέτοιο δεν πρόκειται να βοηθήσει κανέναν.
• Μην του “χαϊδεύετε τ' αυτιά”. Αν το παιδί σας συμπεριφέρεται επιθετικά, δώστε του να καταλάβει τις ευθύνες των πράξεων του.
• Ξεκαθαρίστε τη στάση σας όσον αφορά τη συμπεριφορά του. Εξηγήστε του ότι αυτό που συμβαίνει είναι σοβαρό, δεν το εγκρίνετε και πρέπει να σταματήσει άμεσα.
• Βοηθήστε το παιδί να εγκαταλείψει τη συμπεριφορά αυτή, θεσπίζοντας κάποιους κανόνες, κατανοητούς σε εκείνο, ώστε να τους ακολουθεί. Κάθε μη τήρησή τους θα έχει επιπτώσεις, π.χ. δεν θα παίζει με τα άλλα παιδιά. Ποτέ, όμως, δεν θα πρέπει να είναι επιθετικές, π.χ. σωματική τιμωρία.
• Να είστε κοντά στο παιδί συμμετέχοντας σε δραστηριότητες, ελέγχοντας τις παρέες του και τις δραστηριότητές τους και συμβουλεύοντάς το.
• Ενισχύετε τις ικανότητές του και επιβραβεύετε τη θετική συμπεριφορά του, όταν αναζητά εναλλακτικούς τρόπους να λύσει τα προβλήματά του.
• Τέλος, είναι πολύ σημαντικό να συνεργάζεστε στενά με το σχολείο και τους δασκάλους του, ώστε μαζί να βοηθήσετε το παιδί να εγκαταλείψει κάθε ίχνος επιθετικής συμπεριφοράς και να υιοθετήσει μια υγιή παρουσία στο χώρο του σχολείου και στη σχέση με τους συμμαθητές του.

Ο σημαντικός ρόλος της πρόληψης

Για να προλάβετε πιθανά προβλήματα επιθετικότητας και αντικοινωνικής συμπεριφοράς είναι σημαντικό να βρίσκεστε στην καθημερινότητα του παιδιού σας ουσιαστικά, να το ενθαρρύνετε και να το επαινείτε σε κάθε του βήμα. Από έρευνες που έχουν γίνει, έχει αποδειχτεί ότι η αντίληψη του παιδιού ότι οι γονείς του τού προσφέρουν την αγάπη και τη φροντίδα που έχει ανάγκη και είναι δίκαιοι μαζί του, συνδέεται με χαμηλότερη επιθετικότητα από την πλευρά του. Πιο συγκεκριμένα:

• Περνάτε δημιουργικές ώρες με το παιδί σας. Είναι σημαντικό να νιώθει την ουσιαστική παρουσία σας στη ζωή του, την αγάπη και την προστασία σας. Θα εμπιστεύεται εσάς και έτσι θα μάθει να εμπιστεύεται και τους άλλους.
• Δίνετε στο παιδί σας ευκαιρίες να αναπτύσσει πρωτοβουλίες και μην το συγκρίνετε με άλλα παιδιά.
• Συζητάτε μαζί του συναισθήματα που μπορεί να νιώθει, όπως θυμό, ζήλια, κ.ά., καθώς και τους λόγους που μπορεί να νιώθει έτσι.
• Περιορίστε τις αυταρχικές οδηγίες και μην τιμωρείτε το παιδί σας με το παραμικρό.
• Αποφεύγετε τη σωματική τιμωρία. Είναι πολύ εύκολο να υιοθετήσει από εσάς τέτοιου είδους συμπεριφορές.
• Ελέγχετε τα προγράμματα που βλέπει στην τηλεόραση, αποφεύγοντας όσα παρουσιάζουν σκηνές βίας, που μπορεί να το επηρεάσουν.
• Επαινείτε την καλή συμπεριφορά του παιδιού και ενισχύετε τις ικανότητές του.
• Γνωρίστε τις παρέες του και καλείτε στο σπίτι σας όσο συχνά μπορείτε φίλους και συμμαθητές.

Το παιδί - θύμα της επιθετικής πράξης

Το σχολείο πρέπει να είναι ένα ασφαλές περιβάλλον για όλους τους μαθητές. Κανένα παιδί δεν πρέπει να φοβάται να βρεθεί εκεί, επειδή υπάρχουν κάποιοι που θα προσπαθήσουν να το φοβίσουν ή θα του επιτεθούν σωματικά ή λεκτικά. Και φυσικά, κάθε γονιός που στέλνει το παιδί του στο σχολείο πρέπει να είναι ήσυχος, ότι δεν κινδυνεύει να γίνει θύμα εκφοβισμού από κανέναν.

Ποια είναι, όμως, εκείνα τα παιδιά που μπορεί να γίνουν πιο εύκολα θύματα εκφοβισμού στο σχολείο; Μελέτες που έχουν γίνει, έχουν δείξει, ότι όσο καλύτερη εικόνα έχει το παιδί για τον εαυτό του τόσο λιγότερες είναι οι πιθανότητες να γίνει στόχος επιθετικών πράξεων. Συνήθως, αποδέκτες πράξεων εκφοβισμού είναι παιδιά αδύναμα, που δυσκολεύονται να προστατέψουν τον εαυτό τους σε μια τέτοια περίπτωση. Αυτά τα παιδιά νιώθουν ανασφαλή, είναι αγχώδη, με πολύ λίγους ή καθόλου φίλους και όχι επιθετικά. Έτσι, γίνονται πιο εύκολα στόχος των άλλων.

Παράλληλα, οι έρευνες έδειξαν ότι τα παιδιά που γίνονται θύματα επιθετικών πράξεων, εκφράζονται στη συνέχεια γι' αυτό με θυμό ή λύπη. Τα αγόρια είναι εκείνα που εκφράζουν το θυμό τους για αυτό που τους συμβαίνει, ενώ τα κορίτσια είναι θλιμμένα και λυπούνται. Έχει παρατηρηθεί, ότι τα παιδιά που νιώθουν θυμό σε μια τέτοια περίπτωση και τον εκφράζουν έχουν υψηλότερη αυτοεκτίμηση από εκείνα που νιώθουν λύπη.

Πώς θα αντιληφθείτε το πρόβλημα

Υπάρχουν κάποιες ενδείξεις που γίνονται εύκολα αντιληπτές, όταν ένα παιδί γίνεται θύμα επιθετικότητας από ένα ή περισσότερα παιδιά στο χώρο του σχολείου. Είναι σημαντικό να παρατηρείτε τη συμπεριφορά του και ενδεχόμενες αλλαγές που μπορεί να παρουσιάσει ξαφνικά.

• Το παιδί δείχνει ή εκφράζει ξεκάθαρα την απροθυμία του να πάει σχολείο. Στην πραγματικότητα φοβάται να βρεθεί σε ένα περιβάλλον, όπου άλλα παιδιά το μειώνουν ή του ασκούν σωματική βία.
• Επιστρέφει στο σπίτι με σκισμένα ρούχα, κατεστραμμένα βιβλία και σχολικά είδη.
• Παρατηρείτε ότι έχει σημάδια στο σώμα του, που παραπέμπουν σε αντιπαράθεση ή καβγά. Τις περισσότερες φορές θα αδυνατεί να τα δικαιολογήσει.
• Ξαφνικά σας ζητά περισσότερα χρήματα για χαρτζιλίκι, χωρίς να σας λέει το λόγο. (Στην πραγματικότητα τα δίνει στα παιδιά που το εκφοβίζουν.)
• Η συμπεριφορά του αλλάζει, απομονώνεται, είναι θλιμμένο. Κάποιες φορές μπορεί να εκφράζει θυμό.
• Το βράδυ ξυπνάει από εφιάλτες ή κλαίει.
• Αδιαφορεί για τα μαθήματα και η απόδοσή του μειώνεται.

Επιπτώσεις της επιθετικότητας στο παιδί - θύμα

Το παιδί που γίνεται αποδέκτης επιθετικής συμπεριφοράς μπορεί να εμφανίσει αλλαγές στα συναισθήματα και στη συμπεριφορά του. Οι επιπτώσεις αυτές στο παιδί μπορεί να είναι άμεσες ή και ακόμα να το επηρεάσουν στο μέλλον. Έχουν γίνει πολλές μελέτες πάνω σε παιδιά που έχουν γίνει στόχος επιθετικής συμπεριφοράς στο χώρο του σχολείου και τα συμπεράσματα είναι σοβαρά και πολύ συγκεκριμένα.

Χαμηλή αυτοεκτίμηση. Έχει παρατηρηθεί, ότι τα παιδιά που γίνονται συχνά στόχος της επιθετικότητας άλλων παιδιών, χωρίς να μπορούν να αντιδράσουν, αποκτούν χαμηλή αυτοεκτίμηση. Παράλληλα, έχει παρατηρηθεί ότι όσα παιδιά είχαν ήδη χαμηλή αυτοεκτίμηση και γίνονται έτσι στόχος άλλων παιδιών, απομονώνονται και μπορεί να φτάσουν σε σημείο να πάθουν κατάθλιψη.

Κοινωνική απομόνωση. Το παιδί που είναι αποδέκτης επιθετικής συμπεριφοράς καταλήγει να έχει πολύ λίγους φίλους, γιατί νιώθει άσχημα και σταματά να προσπαθεί να κάνει φιλίες. Επίσης, μπορεί να είχε ήδη λίγους ή καθόλου φίλους, κάτι που ευνοεί στο να του επιτεθούν άλλα παιδιά, μιας και κανείς δε θα το υποστηρίξει.

Απουσίες από το σχολείο. Το παιδί δε θα θέλει να ξαναπάει σχολείο. Αρχικά θα προφασίζεται δικαιολογίες και θα εκφράζει παράπονα ότι δε νιώθει καλά, για να μην πάει. Πολλά παιδιά αλλάζουν ακόμα και σχολείο, για να ξεφύγουν από αυτήν την κατάσταση, ενώ κάποια άλλα δυσκολεύονται να συγκεντρωθούν και να αποδώσουν στα μαθήματά τους.

Μελλοντικές επιπτώσεις. Δυστυχώς τα παιδιά αυτά αποκτούν χαμηλή αυτοεκτίμηση, η οποία τα ακολουθεί καθώς μεγαλώνουν και μπορεί να εμφανίσουν μελλοντικά σημάδια κατάθλιψης.

Πηγές:
“Προσαρμογή στο σχολείο. Πρόληψη & αντιμετώπιση δυσκολιών.”, Αθήνα 2004. Επιστημονική Επιμέλεια: Αναστασία Καλαντζή - Αζίζι & Μαρία Ζαφειροπούλου. - Διαταρακτική & επιθετική συμπεριφορά. Φρόσω Μόττη - Στεφανίδη, Αθανασία Χρυσούλα Παπαθανασίου, Σοφία Λαρδούτσου.“Όταν τα πράγματα στο σχολείο αγρεύουν.”, Αθήνα 2000. Μόττη - Στεφανίδη Φρόσω, Τσέργας Νίκος.

Έλσα Αρκοπούλου

www.yeskid.gr