Πρωταπριλιά: Γιατί λέμε ψέματα;

Πρωταπριλιά σήμερα και μία τέτοια μέρα θα μπορούσε να έχει γενέθλια ο αγαπημένος ήρωας του συγγραφέα Κάρλο Κολόντι, ο Πινόκιο. Ο ήρωας, γνωστός από το παγκοσμίου φήμης παιδικό μυθιστόρημα "Οι Περιπέτειες του Πινόκιο", σκαλισμένος από ξύλο κερασιάς, θα έβγαινε σήμερα χαρούμενος στους δρόμους για να πει μερικά μικρά ψέματα στους ανυποψίαστους περαστικούς. Η Πρωταπριλιά θα “μεγαλώνει” κάθε χρόνο τη μύτη της αγαπημένης μας ξύλινης μαριονέτας μέσα από τα δικά μας ψέματα.

Πρωταπριλιά, λοιπόν, σήμερα και τα ψέματα έχουν την τιμητική τους, συνήθως με τη μορφή μίας φάρσας. Στο πέρασμα των χρόνων η παιγνιώδης συνήθεια των ανθρώπων να λένε ψέματα κάθε πρώτη Απρίλη συναντά διάφορες εκδοχές. Άλλωστε, η Πρωταπριλιά, μια από τις πιο ενδιαφέρουσες λαογραφικά ημέρες του χρόνου, αποτελεί έθιμο κοινό σχεδόν για όλους τους λαούς της Ευρώπης.

Το περίεργο αυτό έθιμο στηρίζεται στη δοξασία ότι όποιος κοροϊδέψει τον άλλον θα έχει καλή τύχη, καθώς πολλοί ταυτίζουν την ύπαρξή της στη γιορτή της "Κοροϊδίας και του Ξεγελάσματος" της ρωμαϊκής Θεάς "Bένους Aπρίλις", δηλαδή της Απριλίου Αφροδίτης, που έδινε το έναυσμα για απελευθέρωση του πνεύματος, ταυτόχρονα με την οργιώδη απελευθέρωση της φύσης. Στην αρχαία Ελλάδα, ο μήνας Απρίλιος ήταν αφιερωμένος στη Θεά Αφροδίτη που ήταν η τιμώμενη θεότητα στη γιορτή της Άνοιξης και ονομαζόταν "Ανθεστήρια".

Κάποιοι ιστορικοί θέλουν οι απαρχές της ημέρας που ήταν αφιερωμένη στην κοροϊδία και τα αστεία να έρχονται από την αρχαιοελληνική και μετέπειτα ρωμαϊκή γιορτή των Ιλαρίων (ιλαρός σημαίνει χαρωπός, φαιδρός, αστείος), που γιορταζόταν τις τελευταίες ημέρες του Μαρτίου. Εκείνη την ημέρα όλοι προσπαθούσαν να κοροϊδέψουν τους γείτονές τους, φορούσαν τα ρούχα τους ανάποδα και γενικά επιδίδονταν σε κάθε είδους τρέλα που μπορούσε να προκαλέσει το γέλιο. 

Κάποιοι άλλοι, υποστηρίζουν ότι τα πρωταπριλιάτικα ψέματα έχουν σχέση με τη Μάγια, την Ινδή θεά του έρωτα… [Μάγια (η) (maya): σανσκριτική λέξη που σημαίνει "μαγεία" ή "ψευδαίσθηση". Θεμελιώδης έννοια της ινδουιστικής φιλοσοφίας]. Η μάγια αρχικά σήμαινε τη μαγική δύναμη με την οποία κάποιος θεός μπορεί να κάνει τα ανθρώπινα όντα να πιστεύουν σε αυτό που αποδεικνύεται ότι είναι ψευδαίσθηση.

Ένα αρχαιότατο έθιμο 

Η Πρωταπριλιά των Ελλήνων, η April Fools' Day των Βρετανών, το Poisson d’ Avril (το ψάρι του Απριλίου) των Γάλλων και το Aprilscherz των Γερμανών είναι ένα από τα ελάχιστα έθιμα, που τηρούνται σε ολόκληρη την ευρωπαϊκή ήπειρο και τιμάται ευλαβικά από τον Μεσαίωνα μέχρι και σήμερα.

Για τους περισσότερους μελετητές η προέλευσή του αποτελεί έναν μεγάλο γρίφο. Η μέρα του ψέματος και της φάρσας ή η ημέρα των ανόητων είναι μια ξέγνοιαστη γιορτή με συγκεχυμένες ιστορικά ρίζες. Η προέλευσή της είναι αβέβαιη. Άλλοι τη σχετίζουν με την αλλαγή των εποχών, άλλοι με την αλλαγή του ημερολογίου και άλλοι με την απλή ανάγκη του ανθρώπου να καθιερώσει μια μέρα ανεμελιάς. Εμείς θα δούμε τις επικρατέστερες εκδοχές για την προέλευση της πρωταπριλιάς.

Σύμφωνα με την αρχαιοελληνική εκδοχή η Πρωταπριλιά είναι η 12η ημέρα μετά την εαρινή ισημερία, μια ημέρα η οποία κατά την κλασική αρχαιότητα ήταν αφιερωμένη στο Θεό Διόνυσο και τη Θεά Αφροδίτη, οπότε οι αρχαίοι Έλληνες επιδίδονταν σε "πικάντικους" εορτασμούς.

Πρωταπριλιά ή Πρωτοχρονιά; Στους μεσαιωνικούς χρόνους είχε καθιερωθεί στη Γαλλία για κάποιο διάστημα, ως αφετηρία του έτους η 1η Απριλίου, αφού ο εορτασμός του Πάσχα κατά τον Απρίλιο καθόριζε ταυτόχρονα την ημερολογιακή αρχή του έτους. Την 1η Απριλίου του 1560 (ή του 1564), όμως, επί βασιλείας του Καρόλου του 9ου (1560-1574) μετατέθηκε η αρχή του έτους από την 1η Απριλίου στην 1η Ιανουαρίου, για να συμβαδίζει ημερολογιακά η Γαλλία με τις άλλες χώρες. Στη συνέχεια, το 1583 με διάταγμα του Ερρίκου Γ' υιοθετήθηκε το Γρηγοριανό ημερολόγιο και σταθεροποιήθηκε η αρχή του έτους την 1η Ιανουαρίου. Στην αρχή αυτό δεν το δέχτηκαν όλοι οι πολίτες. Οι αντιδραστικοί συνέχιζαν να γιορτάζουν, την παλαιά πλέον, πρωτοχρονιά τους την 1η Απριλίου, ενώ ο υπόλοιπος κόσμος ακολούθησε κανονικά την αλλαγή και για να κοροϊδέψει τους αντιδραστικούς τους έστελνε πρωτοχρονιάτικα δώρα την πρωταπριλιά ή τους έκανε κοροϊδευτικά δώρα ή δώρα φάρσες.Το πείραγμα αυτό και τα περιπαικτικά ψέματα μετατράπηκε με τον καιρό σε έθιμο.

Αυτή, λοιπόν, η εκδοχή, που θεωρείται και πιο βάσιμη ιστορικά, θέλει γενέτειρα του εθίμου τη Γαλλία του 16ου αιώνα. Από τη Γαλλία το έθιμο ταξίδεψε στην Αγγλία και από εκεί στην Αμερική και τον υπόλοιπο κόσμο. Αν και αυτή είναι η δημοφιλέστερη ιστορία, υπάρχουν κάποια ερωτηματικά ως προς την αυθεντικότητά της. Το πρώτο είναι πως το Γρηγοριανό ημερολόγιο δεν έγινε δεκτό από την Αγγλία μέχρι το 1752, αλλά η γιορτή της Πρωταπριλιάς γιορταζόταν από πολύ παλαιότερα στην Αγγλία, αλλά και σε άλλες περιοχές της Ευρώπης. Το δεύτερο είναι ότι δεν υπάρχουν ατράνταχτα ιστορικά στοιχεία για την εξήγηση αυτή παρά μόνο εικασίες.

Η σύνδεση της κοροϊδίας και της φάρσας με την Πρωταπριλιά έρχεται και από μία συλλογή σατυρικών ποιημάτων του Άγγλου ποιητή Τζέφρι Τσόσερ (1343 - 1400), η οποία χρονολογείται από το 1392. Σε μία από τις έμμετρες ιστορίες του, στην οποία ένας κόκορας την παθαίνει από μία αλεπού (!), η ημερομηνία του αρραβώνα του βασιλιά της Αγγλίας Ριχάρδου Β’ με την Άννα της Βοημίας αναφέρεται ως η… 32η Μαρτίου, δηλαδή η 1η Απριλίου... 

Όμως οι ρίζες του εθίμου για κάποιους ιστορικούς είναι ακόμη παλαιότερες και ανάγονται στους αρχαίους Κέλτες. Σύμφωνα με την παράδοση, οι Κέλτες -ένας λαός της βορειοδυτικής Ευρώπης- ήταν δεινοί ψαράδες και συνήθιζαν την Πρωταπριλιά, που καλοσύνευε ο καιρός, να πηγαίνουν για ψάρεμα. Όσο καλοί ψαράδες όμως και να ήταν, την εποχή αυτή του χρόνου τα ψάρια πιάνονται δύσκολα. Έτσι και αυτοί, όπως προστάζει ο "κώδικας δεοντολογίας" των ψαράδων όλων των εποχών, όταν γύριζαν μα "άδεια χέρια" έλεγαν ψέματα σχετικά με τα πόσα ψάρια είχαν πιάσει. Αυτή η συνήθεια, έγινε με το πέρασμα του χρόνου έθιμο.

Το 1508 ένας Γάλλος ποιητής, ο Ελουά Ντ’ Αμερβάλ ανέφερε για μια γιορτή στη γαλλική επαρχία, το λεγόμενο “poisson d’ Αvril” (ψάρι του Απρίλη), όπου τα παιδιά κολλούσαν χάρτινα ψάρια στις ράχες των ενηλίκων χωρίς αυτοί να το καταλάβουν και τους κορόιδευαν… Ακόμα και σήμερα οι Γάλλοι ονομάζουν το πρωταπριλιάτικο ψέμα "ψάρι του Απρίλη". 

Το 1539 ο Φλαμανδός ποιητής Έντουαρντ Ντε Ντεν έγραψε για έναν ευγενή που έστελνε τους υπηρέτες του να σκαρώσουν φάρσες στους γείτονές του κάθε Πρωταπριλιά… Στα τέλη του 17ου αιώνα η γιορτή είχε καθιερωθεί σε ολόκληρη τη δυτική Ευρώπη, και στο χορό μπήκαν ακόμα και οι εφημερίδες της εποχής. Το 1698 οι εφημερίδες του Λονδίνου προέτρεψαν τους κατοίκους να πάνε στον διαβόητο Πύργο του Λονδίνου για να παρακολουθήσουν το ετήσιο… πλύσιμο των άγριων λιονταριών που ήταν εκεί φυλακισμένα!

Η μεσαιωνική "festum stultorum (γιορτή των ηλιθίων) καθιερώθηκε στη δυτική Ευρώπη και ειδικά στην Ισπανία στις 28 Δεκεμβρίου, ημέρα όπου το ρωμαιοκαθολικό ημερολόγιο γιορτάζει τους Άγιους Αθώους. Στον ισπανόφωνο κόσμο η ημερομηνία ισχύει και σήμερα, τότε γιορτάζεται η δική μας Πρωταπριλιά. Στο Μεξικό, η "Ημέρα των Αθώων", όπως ονομάζεται -κάτι αντίστοιχο του εθίμου της πρωταπριλιάς- γιορτάζεται την 28η Δεκεμβρίου.
Στη Σκωτία, το έθιμο διαρκεί δύο ημέρες, από τις οποίες η δεύτερη -η "μέρα της ουράς"- είναι αφιερωμένη σε φάρσες που σχετίζονται με το πίσω μέρος του σώματός μας. Έτσι, για παράδειγμα, κολλούν σημειώματα στα οπίσθια κάποιου, με την ένδειξη "Κλώτσα με", κ.λπ. Στη Σκωτία, τα θύματα των αστείων της Πρωταπριλιάς ήταν γνωστά ως "April Gowks", ένα άλλο όνομα για το πουλί κούκος.

Το έθιμο στην Ελλάδα

Στον ελληνικό χώρο το έθιμο έγινε γνωστό μάλλον από την εποχή των Σταυροφοριών. Από περιοχή σε περιοχή της χώρας το έθιμο αποκτά τα δικά του χαρακτηριστικά. Σε κάποιες περιοχές θεωρούν ότι όποιος καταφέρει να ξεγελάσει τον άλλο, θα είναι τυχερός όλο τον χρόνο, ενώ το άλλο άτομο θα είναι άτυχο. 

Στη Θράκη το νερό της βροχής της πρωταπριλιάς θεωρείται θεραπευτικό, γι' αυτό το συλλέγουν και το δίνουν σε όποιον αρρωστήσει με πυρετό. 

Στην Κομοτηνή παλιά έλεγαν πως την πρωταπριλιά το είχαν σε καλό να γελούν, "για να γίνουν τα κουκούλια τους" αφού η κύρια ασχολία τους τότε ήταν τα σηροτροφία (εκτροφή μεταξοσκωλήκων). 

Στην Τζαντώ της Ανατολικής Θράκης είχαν σε καλό να γελάσουν τον άλλον, για να κάνουν τα δέντρα καρπό. Μα εκείνος που ξεγελιόταν το είχε σε κακό! Όλο τον χρόνο θα ήτανε γελασμένος, και αν ήταν παντρεμένος, θα έμενε χήρος. 

Στην Άνδρο λένε ψέματα και κάνουν φάρσες την 1 Μαρτίου κι όχι την πρωταπριλιά!

Σύμφωνα με τους λαογράφους

Την Πρωταπριλιά λέμε ψέματα, όπως την 1η του Μάρτη φοράμε το "μαρτάκι", όπως την Ανάσταση κάνουμε κρότους και φασαρία, όπως πηδάμε τις φωτιές τ' Αη Γιαννιού: Για να δυναμώσουμε, και να κοροϊδέψουμε, να ξορκίσουμε, να διώξουμε τις δυνάμεις του κακού. 

Σύμφωνα με τον Έλληνα λαογράφο Δημήτρη Λουκάτο το έθιμο αυτό αποτελεί ένα σκόπιμο "ξεγέλασμα των βλαπτικών δυνάμεων που θα εμπόδιζαν την όποια παραγωγή" όπως είναι η αρχή του μήνα τόσο για τον Μάρτιο, όσο και τον Απρίλιο υποχρεώνοντας πολλούς να λαμβάνουν διάφορα "αντίμετρα". 

Επίσης, και ο Έλληνας λαογράφος Γ. Μέγας συμφωνεί πως η πρωταπριλιάτικη "ψευδολογία" παραπλανά ελλοχεύουσες δυνάμεις του κακού, έτσι ώστε να θεωρείται από τον λαό ως σημαντικός όρος μαγνητικής ενέργειας (έλξης ή αποτροπής) για μια επικείμενη επιτυχία.

Και για το τέλος δύο σκωπτικά παραδοσιακά πρωταπριλιάτικα στιχάκια

Έλα να πούμε ψέματα
ένα σακί γιομάτο
φόρτωσα ένα πόντικα
σαράντα κολοκύθια
κι απάνου στα καπούλια του
ένα σακί ρεβίθια.

Ποιος είδε θηλυκών παπά
και διάκο γκαστρωμένο
και τη χελώνα στ' όργωμα λαγό
να κυνηγάει και να ψαρολογάει.

Καλή πρωταπριλιά!