Η νοητική ανάπτυξη του βρέφους!

Οι επιδράσεις των γονιών στη νοητική και γλωσσική ανάπτυξη του βρέφους είναι πολύ σημαντικές. Άλλωστε, αυτοί είναι εκείνοι που θα επιλέξουν και θα του προσφέρουν τα πρώτα υλικά ερεθίσματα, ενώ ταυτόχρονα θα διαθέτουν χρόνο για αλληλεπίδραση μαζί του. 

Νόηση είναι η ικανότητα με την οποία το άτομο κατανοεί τον κόσμο γύρω του και δίνει λύσεις στα προβλήματα με λογικό τρόπο. Η νόηση είναι μια σύνθετη πνευματική λειτουργία, η οποία περιλαμβάνει πλείστες επιμέρους ικανότητες, όπως είναι η μνήμη, η κρίση, η δημιουργική σκέψη και η στρατηγική για τη λύση προβλημάτων. 

Λεπτομερή περιγραφή της πορείας της νοητικής ανάπτυξης μάς έχει δώσει ο γενετικός επιστήμονας και ψυχολόγος του παιδιού Jean Piaget. Ο Piaget μελέτησε συστηματικά την πορεία που ακολουθεί η νοητική ανάπτυξη από τη βρεφική μέχρι την εφηβική ηλικία και έχει την πιο ολοκληρωμένη μέχρι σήμερα θεωρία για την ανάπτυξη της νόησης. 

Την όλη πορεία της νοητικής ανάπτυξης ο Piaget την χωρίζει σε τέσσερις περιόδους: την αισθησιοκινητική περίοδο (από τη γέννηση ως το 2 έτος), την προσυλλογιστική περίοδο (3ο έως 6ο έτος), την περίοδο της συγκεκριμένης σκέψης (7ο έως 11ο έτος) και την περίοδο της αφαιρετικής σκέψης (12ο έτος και άνω). 

Για να καταλάβουμε το είδος της νόησης που έχει και χρησιμοποιεί ένα βρέφος από τη γέννηση ως το 2ο έτος, θα πρέπει να μελετήσουμε πως λειτουργεί η γνωστική λειτουργία στα μεγαλύτερα παιδιά, αλλά και σε εμάς τους ενήλικους. 

Εμείς για κάθε αντικείμενο διαθέτουμε μια λέξη και μια πνευματική εικόνα, την οποία χρησιμοποιούμε με διαφορετικούς τρόπους. Μπορούμε π.χ. να ανακαλούμε το αντικείμενο στη μνήμη μας, να καθορίζουμε τις ιδιότητές του (χρώμα, μέγεθος, σχήμα), να το συγκρίνουμε με άλλα αντικείμενα, κ.ά. Όλα αυτά μπορούμε να τα κάνουμε με τη σκέψη μας, δεν είναι απαραίτητο να έχουμε μπροστά μας το συγκεκριμένο αντικείμενο. 

Επιπλέον, επειδή διαθέτουμε πνευματικές εικόνες, ξέρουμε ότι κάθε αντικείμενο υπάρχει (έχει μονιμότητα), ακόμη και όταν δεν το έχουμε μπροστά μας. Επίσης, οι γνωστικές ενέργειές μας, είτε γίνονται εξωτερικώς με κινήσεις του σώματος και με τα δεδομένα των αισθήσεων είτε εσωτερικώς στη σκέψη μας, δεν είναι όλες τυχαίες ούτε στιγμιαίες αντιδράσεις στα εξωτερικά ερεθίσματα. Αντίθετα, έχουν κάποια πρόθεση, αποβλέπουν στην επίλυση κάποιου προβλήματος. Κατά τη λύση του προβλήματος κάνουμε σαφή διαχωρισμό ανάμεσα στους σκοπούς που επιδιώκουμε και στα μέσα που χρησιμοποιούμε για την επίτευξή τους. 

Το βρέφος δεν διαθέτει εξαρχής αυτές τις ικανότητες. Η γνωστική λειτουργία δεν κάνει χρήση εσωτερικών πνευματικών εικόνων. Στηρίζεται κατά κύριο λόγο στις κατ’ αίσθηση αντιλήψεις και στις ενέργειες που μπορεί να κάνει το βρέφος επάνω στο ίδιο του το σώμα, αλλά και στα πράγματα που το περιβάλλουν. Γι’ αυτόν τον λόγο η νόηση του βρέφους αποκαλείται αισθησιοκινητική. 

Όπως θα δούμε και στη συνέχεια, μόνο προς το τέλος της περιόδου (18ος - 24ος μήνας) και μετά από μια σειρά αναπτυξιακών μεταβολών αρχίζει να εμφανίζεται η συμβολική λειτουργία και η αναπαράσταση του εξωτερικού κόσμου με πνευματικές εικόνες, τις οποίες μπορεί να χειρίζεται το παιδί εσωτερικά. 

Παρομοίως, η έννοια της εμπρόθετης ενέργειας διέρχεται μια σειρά από εξελικτικές μεταβολές, για να επιτευχθεί σαφής διαχωρισμός μέσων και σκοπών. Επίσης, για να αποκτηθεί η έννοια της μονιμότητας του αντικειμένου, θα χρειαστεί μια εξελικτική πορεία που διαρκεί καθ’ όλη τη βρεφική ηλικία. 

Ας δούμε, όμως, αναλυτικότερα την πορεία που ακολουθεί η νοητική ανάπτυξη κατά τη βρεφική ηλικία. 

Τα στάδια της αισθησιοκινητικής περιόδου 

Το νεογέννητο δεν αντιλαμβάνεται τον χρόνο, τον χώρο ή τα αντικείμενα που το περιβάλλουν, ενώ δεν έχει συνείδηση του εαυτού του. Αφετηρία της γνωριμίας του μωρού με τον κόσμο είναι τα διάφορα αντανακλαστικά, όπως π.χ. να πιπιλίζει ό,τι αγγίζει τα χείλη του, να πιάνει ό,τι βρίσκεται μέσα στην παλάμη του, να παρακολουθεί με το βλέμμα του ένα κινούμενο αντικείμενο που εκείνη τη στιγμή βρίσκεται στο οπτικό του πεδίο, κ.ά. 

Τα ενδογενή αυτά συστήματα συμπεριφοράς τροποποιούνται, ανασχηματίζονται και εμπλουτίζονται, καθώς τα παιδιά αλληλεπιδρούν με το περιβάλλον, και αποτελούν τα λεγόμενα αισθησιοκινητικά γνωστικά σχήματα. Αυτά υποδιαιρούνται σε έξι στάδια: 

Άσκηση αντανακλαστικών (1ος μήνας): Γίνεται εξάσκηση και τελειοποίηση των αντανακλαστικών με την επανάληψη και τη χρησιμοποίησή τους σε ποικίλες καταστάσεις. 

Πρωτογενείς ανακυκλωτικές αντιδράσεις (2ος και 3ος μήνας): Τα πρώτα αντανακλαστικά συνδυάζονται μεταξύ τους με διάφορους τρόπους και σχηματίζουν τις πρώτες κινητικές συνήθειες. Οι συνήθειες αυτές επαναλαμβάνονται κατά πανομοιότυπο τρόπο, χωρίς πρόθεση ή σκοπιμότητα. Οι ενέργειες αυτές ονομάζονται πρωτογενείς, γιατί αναφέρονται στη χρήση και ανακάλυψη του σώματος του παιδιού και όχι των εξωτερικών αντικειμένων. Π.χ. το μωρό, κάποια στιγμή που ανοιγοκλείνει η παλάμη του, τυχαία στρέφει τα μάτια του και βλέπει την κίνηση αυτή. Το ενδιαφέρον αυτό θέαμα το παρακινεί να επαναλάβει την κίνηση, για να διατηρήσει το ευχάριστο αποτέλεσμα. 

Δευτερογενείς ανακυκλωτικές αντιδράσεις (4ος - 6ος μήνας): Οι ενέργειες αρχίζουν να έχουν πρόθεση, να αποβλέπουν στην επίτευξη κάποιου σκοπού. Μια ενέργεια επαναλαμβάνεται για να διατηρηθεί το ενδιαφέρον αποτέλεσμα που συνεπάγεται. Σ’ αυτές τις ενέργειες τώρα πλέον συμπεριλαμβάνονται και τα εξωτερικά αντικείμενα. Π.χ. το βρέφος εντελώς τυχαία, καθώς κουνάει το πόδι του, κουνάει ένα ηχητικό παιχνιδάκι. Το ενδιαφέρον αποτέλεσμα του ήχου γίνεται η αρχή μιας αλυσιδωτής αντίδρασης “κίνηση ποδιού - ήχος - κίνηση”, για να διατηρηθεί η ευχαρίστηση. 

Συνδυασμός δευτερογενών ανακυκλωτικών αντιδράσεων και εφαρμογή τους στη λύση προβλημάτων (7ος - 11ος μήνας): Οι ενέργειες αποκτούν σαφή πρόθεση. Το βρέφος δεν αντιδρά σε κάτι που έχει συμβεί τυχαία, αλλά το ίδιο επιλέγει την πράξη που οδηγεί στην επίτευξη κάποιου σκοπού. Π.χ. αν το βρέφος δει ότι κρύβετε ένα παιχνιδάκι κάτω από το μαξιλάρι, θα πετάξει μακριά το μαξιλάρι, για να πάρει το κρυμμένο αντικείμενο. Τους τελευταίους αυτούς μήνες αρχίζει και η μίμηση, η οποία προηγείται κάθε μορφής εσωτερικής αναπαράστασης, ακόμη και της γλώσσας. 

Τριτογενείς ανακυκλωτικές αντιδράσεις (12ος - 17ος μήνας): Αρχίζει ο ενεργός πειραματισμός για την ανακάλυψη νέων μέσων για τη λύση προβλημάτων. Είναι η περίοδος της έντονης εφευρετικότητας. Το βρέφος προσπαθεί να διατηρήσει ένα ενδιαφέρον αποτέλεσμα, όχι επαναλαμβάνοντας μια πράξη, αλλά ποικίλλοντας τις ενέργειές του και εφευρίσκοντας νέους τρόπους. Όμως, ακόμη η ανακάλυψη των νέων μέσων γίνεται με τη μέθοδο της δοκιμής και της πλάνης, χωρίς κάποιο προδιαγραμμένο πρόγραμμα. 

Επινόηση νέων μέσων με εσωτερικούς νοητικούς συνδυασμούς αισθησιοκινητικών οχημάτων: Για τη λύση ενός προβλήματος το βρέφος δεν ενεργεί πλέον μόνο με τη δοκιμή και την πλάνη των στιγμιαίων διαθέσιμων μέσων και τρόπων. Πριν προχωρήσει σε πράξη προβαίνει (με τη βοήθεια της ανακλητικής μνήμης) σε μια εσωτερική διερεύνηση και δοκιμή των μέσων και των τρόπων, στηρίζεται δηλαδή και σε νοητικούς πειραματισμούς. Στο τέλος αυτού του σταδίου το βρέφος είναι έτοιμο να εγκαταλείψει την πραξιακή νοημοσύνη και να μεταπηδήσει στο επίπεδο της συμβολικής σκέψης. 

Η μονιμότητα του αντικειμένου 

Ένα γνωστικό σχήμα που αποκτούν όλα τα φυσιολογικά παιδιά κατά τη βρεφική ηλικία είναι η μονιμότητα του αντικειμένου. Αυτό σημαίνει, ότι τα αντικείμενα υπάρχουν ακόμη και όταν δεν είναι παρόντα και δεδομένα στις αισθήσεις μας. Η κατάκτηση αυτής της έννοιας γίνεται σε μια σειρά εξελικτικών σταδίων. 

Στους 2 - 3 πρώτους μήνες ο κόσμος είναι για τα μωρά μια σειρά από εξαφανιζόμενες εικόνες, χωρίς μονιμότητα. Μεταξύ 3 - 6 μηνών τα βρέφη αρχίζουν να συντονίζουν χέρια και μάτια, οπότε κατορθώνουν να συλλαμβάνουν τα αντικείμενα που βλέπουν. Ακόμη, όμως, δεν αναζητούν αντικείμενα έξω από το οπτικό τους πεδίο. 

Μεταξύ 7 και 12 μηνών τα βρέφη αρχίζουν να ψάχνουν ενεργά για κάποιο κρυμμένο αντικείμενο, αν και με ένα σαφή περιορισμό. Αναζητούν να πιάσουν ένα κρυμμένο αντικείμενο, μόνο τη στιγμή που τους το κρύβουμε. Με άλλα λόγια, η κινητική αναζήτηση ενός αντικειμένου προϋποθέτει μια άμεση οπτική παράστασή του. 

Στο πρώτο εξάμηνο του δεύτερου έτους τα βρέφη υπερνικούν αυτόν τον περιορισμό και αναζητούν το αντικείμενο, ακόμη και πολύ αργότερα, στο σημείο που το είχαν δει για τελευταία φορά. Επίσης, σε αυτή την ηλικία τα παιδιά είναι ικανά να αντιμετωπίσουν μετακινήσεις του αντικειμένου σε διαδοχικές θέσεις. 

Αν π,χ, κρύψετε, μπροστά στα μάτια του παιδιού, ένα παιχνίδι διαδοχικά κάτω από τρία μαξιλάρια, το βρέφος των 12 - 18 μηνών θα το αναζητήσει αρχικά στο πρώτο, μετά στο δεύτερο και τελικά στο τρίτο. 

Στο τελευταίο στάδιο της αισθησιοκινητικής περιόδου (18ος - 24ος μήνας) το παιδί στις διαδοχικές μετατοπίσεις του αντικειμένου, δεν περιπλανάται σε αναζήτηση του αντικειμένου σε όλα τα διαδοχικά σημεία της μετατόπισής του, αλλά το αναζητεί κατευθείαν στην τελευταία του θέση. 

Επίσης, τώρα το παιδί αναζητά και βρίσκει κρυμμένα αντικείμενα, χωρίς να έχει παρακολουθήσει τη διαδικασία απόκρυψής τους. Το αντικείμενο πλέον έχει αρχίσει να υπάρχει εσωτερικά ως πνευματική εικόνα, ανεξάρτητη από κάθε άμεσο τοπικό και χρονικό προσδιορισμό. 

Πηγές: 
Ιωάννης Ν. Παρασκευόπουλος. Εξελικτική ψυχολογία. Η ψυχική ζωή από τη σύλληψη ως την ενηλικίωση (τόμος 1).
Jean Piaget . “Η ψυχολογία της νοημοσύνης” (Μετάφραση Ράλλη, Εκδόσεις Αθηνά, Αθήνα 1958).
Ν. Σ. Ράπτη. “Η ανάπτυξη της νοημοσύνης” (Εκδόσεις Μπουκουμάνη, Αθήνα 1974).

www.yeskid.gr