Και ήρθανε τα πρωτοβρόχια και τα πρώτα κρύα και "αυγατίσανε" οι δουλειές. Δουλειές που δίνουν ζωή αφού ο Οκτώβρης είναι ο μήνας της σποράς, του οργώματος, των χρυσανθέμων των χειμαδιών και ο προάγγελος του χειμώνα. Φτωχός σε φρούτα, λαχανικά και άλλα κηπευτικά μα πλούσιος γιατί κρύβει μέσα του τη ζωή, σκεπάζει και "κοιμίζει" τον σπόρο, που θα γιομίσει τη γη με νέα βλαστάρια την Άνοιξη.
Τον αποκαλούν με πολλά ονόματα Αϊ- Δημητριάτη, Bροχάρη, Σποριάτη, Σποριά, Σπαρτό, Μπρουμάρη, Σκοτεινό, Ομιχλώδη. Η γη γεμίζει φύλλα. Κυκλάμινα και χρυσάνθεμα έχουν την τιμητική τους. Μήνας αφιερωμένος στο όργωμα και τη σπορά, λόγω των βροχών του και της πιο μεγάλης και σπουδαίας εργασίας των γεωργών. Αν και η προετοιμασία του σπόρου αρχίζει με τη γιορτή του Τιμίου Σταυρού στις 14 του Σεπτέμβρη, τον θεωρούμε "πατέρα" του και ας φτάνει μέχρι και τα Χριστούγεννα που οριοθετείται το τέλος της. Σε μια χώρα, όπως είμαστε εμείς, με χιλιάδες παραδόσεις και έθιμα ήταν αδύνατον να μην δημιουργηθούν χίλιες δυο δοξασίες, μαντέματα και μαγικά μηνύματα για να δυναμωθεί ο σπόρος που θα πέσει στη γη για το πιο σημαντικό πράγμα της επιβίωσης των οικογενειών μέχρι και τις μέρες μας.
Πώς κατάφερναν, όμως, να έχουν την τύχη με το μέρος τους τις παλιότερες εποχές; Με δύο τρόπους. Ο πρώτος ήταν με την προσφορά δώρου στα "θεία", η "θεραπεία" όπως έλεγαν μέσω σεβασμού, κατάνυξης και προσευχής. Ο δεύτερος ήταν ο "μαγικός". Με μαγικές πράξεις, συνήθως παράλογες αλλά για όσους πίστευαν σ΄ αυτές απόλυτα λογικές.
Τον Οκτώβρη έχουν ήδη ξεκινήσει τα πρωτοβρόχια. Αν δεν ποτιστεί η γη, η σπορά δεν μπορεί να ξεκινήσει κι αν για κάποιους λόγους η βροχή αργεί τότε άρχιζαν τα κατά τόπους έθιμα που σκοπό είχαν να εξαναγκάσουν τα "θεία" σε βοήθεια. Το πιο διαδεδομένο έθιμο ήταν αυτό της Περπερούνας που πιο πολύ το επικαλούνταν την Άνοιξη, αλλά αν υπήρχε ανάγκη γινόταν και το φθινόπωρο:
"Ένα κοριτσάκι οκτώ - δέκα χρονών, συνήθως φτωχό και ορφανό, το στόλιζαν τα άλλα κορίτσια με λουλούδια και πρασινάδα, έτσι ώστε σαν κι αυτό να πρασινίσουν οι κάμποι. Πήγαιναν από σπίτι σε σπίτι και τραγουδούσαν ένα παραδοσιακό τραγούδι και κάθε νοικοκυρά έβγαινε από το σπίτι της μ΄ ένα κανάτι και έχυνε πάνω στο κεφάλι της Περπερούνας νερό λέγοντας την ευχή "Καλή βροχή να δώσει ο θεός, όπως βρέχω και εγώ την Περπερούνα. Στο τέλος έδινε η νοικοκυρά στο κοριτσάκι ένα νόμισμα ή ότι άλλο είχε, για το καλό".
Άλλο έθιμο ήταν εκείνο της χελώνας. Αν δηλαδή ο γεωργός σε περίοδο ανομβρίας έβρισκε στον δρόμο του μια χελώνα, τη γύριζε ανάσκελα και έβαζε πάνω στην κοιλιά της ένα μεγάλο σβόλο από χώμα. Η χελώνα αν δεν έβρεχε δεν θα μπορούσε να σηκωθεί μ΄αυτό το βάρος πάνω της και για αυτό θα έπρεπε κι εκείνη να παρακαλέσει τον Θεό γα βροχή. Σ΄ άλλα μέρη της Ελλάδας σκότωναν φίδια και τα έβαζαν ανάσκελα στα τρίστρατα ή τα κρεμούσαν στα δέντρα για να προσελκύσουν τα αρπαχτικά πουλιά που όταν πετούσαν χαμηλά σήμαινε πως έρχεται βροχή.
‘Έθιμα που σπάνια συναντάμε πια είναι και αυτά της προετοιμασίας του σπόρου. Ο πρώτος σπόρος του σταριού παρασκευαζόταν με μεγάλη επιμέλεια. Τον τοποθετούσαν σε έναν σάκο μαζί με βασιλικό, ρόδι, σκόρδο και ένα ασημένιο νόμισμα ή δακτυλίδι. Ο βασιλικός χρησίμευε για να γίνουν το ίδιο πράσινα τα στάρια. Το ρόδι συμβόλιζε την ευφορία για να είναι γεμάτο το σπίτι όλο τον χρόνο, το σκόρδο ήταν για το κακό μάτι και το ασήμι έδειχνε την εξασφάλιση της καλής ποιότητας της σοδειάς. Όλα αυτά μαζί με λίγο σπόρο δένονταν σε ένα μικρό σποροσάκουλο με μια κόκκινη μεταξένια κλωστή και φυλάσσονταν σε ένα μέρος του σπιτιού μέχρι και το τέλος της σποράς. Η πρώτη μέρα που θα έβγαινε ο σπόρος από το σπίτι ήταν εξαιρετικής σημασίας. Δεν έδιναν ούτε έπαιρναν χρήματα, δεν δάνειζαν ψωμί, αλεύρι, αλάτι και φωτιά, πράγματα που έκλειναν μέσα τους τη δύναμη του σπιτιού. Οι νοικοκυρές το βράδυ έκαναν πίτες με σπανάκι, λάχανο και άλλα χόρτα και σαν την έβαζαν στο τραπέζι να τη φάει όλη η οικογένεια εύχονταν "να φυτρώσουν γρήγορα τα στάχυα και να πρασινίσουν όπως τα χόρτα της πίτας".
Η μέρα που ξεκινούσε η σπορά έπρεπε να είναι Δευτέρα ή Τετάρτη ποτέ Τρίτη. Η σημαδιακή φράση που έλεγε ο γεωργός ήταν: "Ώρα καλή μας και καλά μπερεκέτια!", δηλαδή να χουμε πλούσια σοδειά!
Αν η αρχή στο χωράφι γινόταν από κορίτσι ανύπανδρο έπρεπε να πει: "Μονάχη μου το σπέρνω και μ΄ άλλον θα το θερίσω (δηλ. θα παντρευτώ)". Δεν μπορούσε κάθε άνθρωπος να είναι ο Σπορέας .Χρειαζόταν τέχνη για να μην σκορπιστεί ο σπόρος αραιά ή πυκνά και σαν τέλειωνε την πρώτη του γύρα να ζέχνει τα βόδια για να "κάμει" το χωράφι. Όργωνε και έσπερνε τουλάχιστον 2 - 3 φορές, έτσι ώστε ο πολύτιμος σπόρος να πάει παντού.
Επιστρέφοντας στο εορταστικό καλαντάρι ξεχωρίζουν οι γιορτές του Αγίου Διονυσίου του Αρεοπαγίτου στις 3 του μήνα, πολιούχος Άγιος των Αθηνών, του Αγίου Ιερόθεου στις 4 που επειδή κατά την παράδοση αγαπούσε πολύ και ημέρευε τα ζώα οι καθολικοί τον έκαναν προστάτη τους και έχουν ορίσει διεθνώς την ημέρα της μνήμης του σαν "Ημέρα Προστασίας των ζώων". Του Αγίου Λουκά στις 18 που έχει σαν σύμβολό του το ήρεμο βόδι. Για τον Άγιο η παράδοση θέλει να έχει ζωγραφίσει τη μορφή της Παναγιάς και μάλιστα Βρεφοκρατούσας με την παλιά τεχνική του κεριού σε τρεις εικόνες. Λένε πως τη μία την παρέδωσε στην ίδια κι εκείνη ευχαριστήθηκε και τις ευλόγησε κι έγιναν θαυματουργές. Μάλιστα, του αποδίδουν πως πρώτος αυτός απεικόνισε του Αποστόλους. Η λαογραφία θέλει τούτη τη μέρα να θεωρείται ορόσημο για τη σπορά των κουκιών, όχι όμως την ημέρα της γιορτής του που θεωρείται αργία, αλλά την παραμονή ή την επομένη. Ο μύθος λέει πως κάποτε ένας γεωργός που πήγε να σπείρει καλαμπόκια την μέρα του Αγίου Λουκά έπιασε μια νεροποντή και όλη η σοδειά χάθηκε. Από τότε λένε πως είναι ο άγιος που "πνίγει τα καλαμπόκια". Τέλος, οι γεωργοί μας πιστεύουν πως από τούτη τη μέρα ξεκινά το "μικρό καλοκαιράκι" και η γη θα στεγνώσει τόσο όσο χρειάζεται για τις επόμενες μέρες η σπορά τους. Στις 20 του μήνα είναι η γιορτή του Αγίου Γερασίμου που λατρεύεται στην Κεφαλλονιά και φτάνουμε στην πιο μεγάλη γιορτή του Αγίου Δημητρίου στις 26. Γιορτή που συνδέεται με την πόλη της Θεσσαλονίκης μιας και ο Άγιος Δημήτριος ήταν γέννημα, θρέμμα της συμπρωτεύουσας.
Την ημέρα αυτή ανοίγονται συνήθως τα νέα κρασιά. Καλούν έναν παπά σ΄ όλους τους αναπαραγωγικούς τόπους να αγιάσει τα βαρέλια και αφού ευχηθεί, να δοκιμάσει πρώτος το νέο κρασί. Η μέρα αυτή είναι επίσης ορόσημο και για τους κτηνοτρόφους. Λίγο πριν και λίγο μετά ο καιρός φτιάχνει λίγο και έχει μείνει στην συνείδηση του λαού το "μικρό καλοκαιράκι του Άη Δημήτρη". Συμπίπτει με το διάστημα που χρειάζονταν οι τσομπάνηδες για να κατεβάσουν τα κοπάδια τους στα χειμαδιά. Η σημασία της γιορτής τονίζεται στο ότι η παρουσία ενός Αγίου, νέου και αξιόλογου που περπατά καβάλα σε άλογο τους έδινε την ευκαιρία να ορίσουν τη γιορτή του σαν χρονολογία ξεκινήματος, εξασφαλίζοντας θάρρος και εμπιστοσύνη για τον δρόμο τους. Κι όλα αυτά σε συνδυασμό με μιαν άλλη γιορτή ορόσημο και αυτή του Αγίου Γεωργίου στις 23 του Απρίλη που τα ζώα οδηγούνται ξανά πάνω στα βουνά με ένα άλλο καβαλάρη Άγιο εξίσου νέο και αξιόλογο. Ορόσημο μέρα και για τους ταξιδεμένους, τους ναυτικούς που επιστρέφουν στο σπίτι τους για να περάσουν το χειμώνα.
Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας οι ελληνικές οικογένειες που εξέλεγαν τους Δημογέροντες λογάριαζαν και αυτοί τα εξάμηνά τους με τις γιορτές του Άη Δημήτρη και Άη Γιωργιού. Με τη διαφορά αυτή των εξαμήνων έβαζαν τους ραγιάδες να πληρώνουν τους φόρους τους και όριζαν σαν ελεύθερο χρόνο ναυσιπλοΐας τις δύο αυτές γιορτές.
Την ημέρα του Άη Δημήτρη γιόρταζαν και οι Συντεχνίες, ιδιαίτερα οι οικοδόμοι, οι ασβεστάδες, οι σοβατζήδες, οι ξυλουργοί, οι κεραμιδάδες, οι σιδεράδες και οι κλειδαράδες, που επισφράγιζαν την καλοκαιρινή εργασία με τα κέρδη τους ή την πρωτογιόρταζαν όσοι άρχιζαν τώρα την χειμωνιάτικη εμπορική τους δράση όπως οι μπακάληδες, οι δερματέμποροι, οι παπουτσήδες, οι υφασματέμποροι και οι ταβερνιάρηδες.
Τέλος, τούτος ο μήνας είναι ο μήνας των χρυσανθέμων. Ανθίζουν κάθε χρόνο τον Οκτώβρη εκεί γύρω στη γιορτή του Αγίου Δημητρίου και για αυτό τα λένε και "αγιοδημητριάτικα" και τα συναντάμε σε πάνω από 180 ποικιλίες. Είναι το λουλούδι του φθινοπώρου, τα άνθη του χρυσού και καλλιεργούνται εδώ και χιλιάδες χρόνια στη μακρινή Ανατολή, που θεωρείται πατρίδα τους.
Στη χώρα μας τα συναντάμε παντού ακόμα και στην ύπαιθρο σαν αυτοφυές φυτό και μάλιστα οι Κρητικοί τρώνε τους τρυφερούς του βλαστούς με λαδόξυδο, ενώ τα άνθη τους τα χρησιμοποιούν για να διώχνουν τους ψύλλους και να βάφουν με ωραίο κίτρινο χρώμα τα βαμβακερά τους ρούχα. Το κρητικό χρυσάνθεμο του Οκτώβρη έχει ένα ακόμη συμβολισμό. Με το μάδημα του μικροί και μεγάλοι όπως το "σ' αγαπώ - μ' αγαπάς" της μαργαρίτας ψάχνουν το σκοτεινό υπαρξιακό ερώτημα: Κόλαση ή παράδεισος;
Καλό μήνα!
Πηγές:
"Τα φθινοπωρινά", Λουκάτος Δ., Αθήνα 1995
"Ελληνικαί εορταί και έθιμα της λαϊκής λατρείας", Μέγας Γ.Α. Αθήνα 1956
"Λόγια του αέρα", Μπετεινάκη Ελένη, ιδ. Συλ. Διηγημάτων, Ηράκλειο 2013
Ελένη Μπετεινάκη, Νηπιαγωγός
www.cretalive.gr
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου